Ein barokkyrking av Oyri

Hanus Jákupsson ella Hans Jacobsen Debes, bóndasonur av Oyri, var føddur 1723 og doyði 1769. Hann hevði lisið løgfrøði við universitetið í Keypmannahavn, tá ið hann gjørdist Føroya løgmaður. Tíðin er upplýsingartíðin, tann hugsan hevði vunnið fram, at vit og skil eru evni frá Gudi og eiga at verða nýtt til at kanna tilveruna; vitan, ið fæst gjøgnum nýggjar kanningar og verður sett í staðin fyri gamla pátrúgv, eigur at verða nýtt til frama fyri framstig og betri kor fyri menniskju. Hanus Jákupsson var framburðsmaður og uppfinnari – Svabo kallar hann flogvit til mekanikk. Hann uppfann snøristól og ripara og skrivaði tvær bøkur um, hvussu arbeiðast kundi fyri framburði í Føroyum. Onnur var um kornvelting – í henni stendur, at hon er skrivað av fosturlandsvini, „en Patriot“ – og kom út í 1763; hin var um handilsskap í Føroyum og kom út í 1769, sama ár , sum hann doyði, 47 ára gamal. Eitt hálvt ár frammanundan var kona hansara deyð í barnferð.

Stutt áðrenn Hanus Jákupsson løgmaður doyði, yrkti hann langa sorgaryrking: „En Enkemands Nattetanker ved sin Hustrues Grav,“ har hann sigur frá síni einkjumanssorg. Yrk-ingin er prentað aftast í bókini, sum hann skrivaði um hand-ilsskap. Á tittulblaðnum er yrkingin tíðarfest; har stendur: "Skrevet paa Færøe den 31. Januarii Anno 1766". Yrkingin varð uppafturprentað í 1895 sum serprent á átta síðum, pretað á Dimmalætting. At yrkingin upprunaliga er prentað sum ískoyti í bók um handilsskap, er einki løgið. Skaldskapur er í hesari tíðini enn ikki vorðin eitt fagurfrøðiligt fyribrigdi, og at geva út eitt yrkingasavn sum „list“ var ókent. Hægri skaldskapur tænti ikki „listini“ men Gudi, siðalagnum, kongi og øðrum yvirvaldi. Tilburðaryrkingar um kong og yvirstætt, teirra lív, húski og ognir, alt í fríðkandi stíli og sett fram sum fyrimynd, vóru millum vanligastu verðsligu tekstsløgini; yrkjar-arnir vóru prestar og aðrir lærdir menn, ið ofta yrktu til at bøta møguleikar sínar fyri at fáa embæti. Hetta er ikki endamálið hjá yrkjara okkara, yrking hansara er persónlig, men kortini fylgir hon tí galdandi mynstrinum viðvíkjandi formi og evni.

Yrkingin er gott dømi um lærdan skaldskap í tíðini, tá ið upplýsingin er farin at hava ávirkan á mannahugsan, uttan at trúarliga heimsmyndin tó er fallin. Gudstrúgvin í upplýsingar-tíðini var deisman, sum lærdi, at Gud hevði skapað heimin í fyrstuni og sett tær náttúrulógir, sum stýra heiminum og sum tað tí ræður um at rannsaka. Men fyrst í 18. øld kom pietisman til Danmarkar úr Týsklandi, og hon flutti Gud nærri at menniskjanum sum frelsara einstaklingsins og er ikki minst kend gjøgnum sálmar Brorsons sum ein uppreistur móti tí almenna rætttrúnaðinum. Í yrkingini hjá løgmanni síggja vit ein farra av hesum rákinum, hon ber boð um fyrst og fremst eina sál, sum leitar sær fótafesti í gudstrúnni.

Ein annar skrivandi føroyingur í samtíðini var Jóhan Hendrik Weyhe (1707-1775). Hann var evnaríkur, tók frálíkt prógv í gudfrøði og las síðan kirkjusøgu, enskt, týskt og onnur mál. Hann skrivaði fyrstu føroysku mállæru, vit vita um. Hon fórst í eldinum í Keypmannahavn 1728. Hann skrivaði eisini prædikusavnið Nogle vigtige Troens Articler, fore-stillede udi sytten Prædikkener (1733), ið tykist at hava verið væl umtókt í Føroyum og Danmark. Eitt nú eru tvær prædikur úr bókini uppafturprentaðar í Opbyggelsesbog for Christne frá 1844. Grundarlagið undir prædikunum hjá J. H. Weyhe er ortodokst, men áheitanin á tey, sum hoyra ella lesa, minnir meira um pietismuna (P.M. Rasmussen 1978:61).

Læruyrking við persónligum dámi

Sjálvt heitið „Nattetanker“ teingist einari gamlari hevd fyri hugleiðandi yrkingum um lív og deyða. Frá 1742-45 er tann enska The Complaint or Night-Thoughts on Life, Death, and Immortality, hevdbundin læruyrking í 9 bókum í blankvers, eftir Edward Young. Hon fekk ógvuliga stóra ávirkan; millum mangar danskar „náttartankar“ er „Natte----Tanker“ (1773) eftir Johannes Ewald, ið lýsir, allegoriskt, bæði náttarfriðin og -óhugnan.

„En Enkemands Nattetanker“ er ein sera formføst læru-yrking, sorgar- og kærleiksyrking. Harmakvæði um tey deyðu hava altíð verið yrkt, vit kenna tey úr Bíbliuni og íslend-ingasøgum eins væl og okkara tíð. Læruyrkingar eru eisini eitt gamalt tekstslag, ein norrøn læruyrking um mannalívið er Hávamál; men vísdómurin í „Nattetanker“ er settur fram sum opinbering um tilveruna eftir deyðan, og í tí líkist yrkingin meira Vøluspá, ið sigur frá skapanini og spáar um heimsins enda og endurskapan. Seinasta blómaskeiðið hjá læruyrkingum var júst upplýsingartíðin, 18. øld.

Tó at hon er ein hevdbundin uppbyggjandi yrking, hevur „En Enkemands Nattetanker“ ein feril av persónligum dámi, og í tí vísir hon fram móti romantikkinum. Hóast høvuðsboðskapurin í yrkingini er, at sálin livir ævigt, men holdið er dust, so er tann holdsligi kærleikin frammarlaga bæði fremst og í endanum á yrkingini. Soleiðis í r. 7-11: og í r. 181-182: Kona hansara – í einglalíki – tosar eymliga við hann á jarðligan hátt (r. 112-118). Her varnast vit í tí inniliga tónanum („min lille Mand“) eina byrjan til tann borgaraliga skaldskapin, ið vaks fram í 18. øld og sum snýr seg um kenslurnar og lívið í tí inniliga økinum, ein skaldskap, sum ikki longur bara miðar seg eftir gudfrøðiligum, siðalagsligum og samfelagsligum treytum.

Barokkur

Barokkskaldskapurin var fyrsti listskaldskapurin ella lærdi skald-skapurin á evropeisku móðurmálunum – og teimum norðurlendsku – eftir at tann norrøni drottkvæðaskaldskapurin doyði burtur um ár 1400. Heitið barokkur varð ikki nýtt um henda skaldskap fyrr enn í 19. øld, tá tað varð tikið upp í ásannan av, at hesin skaldskapur líkist barokki í mynda- og byggilist, og at hann eins og tær leggur dent á tað stórbæra og skreytmikla og strembar eftir at sameina tað, sum er sundurskilt, vísir á, knýtir saman og loysir upp mótsetningar.

Hesin skaldskapurin, sum tók seg upp í 17. øld í dansk-norska ríkinum, er skaldskapurin hjá tí lærdu yvirstættini, tí mentaða partinum av aðalinum og fremst hjá tí nælandi lærda embætisborgaraskapinum undir kongliga einaveldinum. Tann lærdi yrkjarin yrkir lov um kong, ráðharran og aðrar høgar harrar. Í yrkingunum er tað endamálið at lýsa teir høgu harrar ikki sum teir eru, men sum fyrimyndir, ið uppfylla leiklutir sínar sum „kongur“, „ráðharri“, „harramaður“ o.s.fr.

Men ein stórur partur av skaldskapinum er trúarskald-skapur. Nýggjur sálmaskaldskapur hevði tikið seg upp um trúarskiftið, stríðs- og trúbótarsálmar hjá trúbótarmonnum við Luther á odda; í sálmunum í 16. øld var boðskapurin um rætta trúgv tað, sum um ráddi, men tá ið líður á 17. øld, broytist hetta, og yrkingarkynstrið sjálvt fær størri áherðslu. Kendasti norðurlendski sálmayrkjarin er Kingo, sum breyt upp úr nýggjum við at geva listfrøðini týdning í sálmaskaldskapin-um. Hann gav sálmum sínum stórbært snið og yrkti skreyt-miklan stíl, listin fekk sjálvstøðugan týdning saman við boð-skapinum. Sálmarnir vóru yrktir til kend løg, ofta dansiløg, og vóru í ymiskum ørindisløgum. Onnur kend norðurlendsk sálmaskald í barokkinum eru Petter Dass, Dorothe Engel-bretsdatter og Hallgrímur Pétursson.

Barokkurin er skrivaður skaldskapur, og tað nýtir hann út í odd og egg. Sostatt hermir skrift- ella prentmyndin ofta eftir tí, sum er evnið í yrkingini, byrjanarstavirnir eru stórir og skreytmiklir, stórur stavur í byrjanini av hvørji reglu o.s.fr.

Ørindislag

„En Enkemands Nattetanker“ er yrkt í tí alexandrinska lagn-um. Hetta ørindislagið kom úr Fraklandi og breiddist um Norðurlond í 17. og 18. øld. Ørindislagið var høgt virt og var vanligasti formurin í barokkskaldskapi og í bundnum skald-skapi yvirhøvur fram móti endanum á 18. øld. Men eftir 1800 fall tað burtur sum virðiligur formur og varð tá mest nýtt í skemti- og speiyrking.

Í alexandrinara hevur onnur hvør regla (1., 3. o.s.fr.) trettan stavilsi og kvinnurím, onnur hvør (2., 4. o.s.fr.) tólv stavilsi og kallrím; rýtman er gjøgnumførd við øvigum tvíliðum (‿ -); regluhvíld er aftan á sætta stavilsi í hvørjari reglu. Í alexandrinara eru reglurnar ikki býttar í ørindi, men standa allar á rað. „En Enkemands Natte-tanker“ er 192 reglur, bundnar saman fýra og fýra við skiftirími (abab). Tað ógvuliga regluliga í forminum viðvíkjandi stavilsum, regluhvíld og rími samsvarar við fyrimyndirnar úr fronsku klassisismuni, sum kom til Norðurlond í 18. øld.

En Enkemands Natte-Tanker over sin Kones Grav

Jeg tankefuld laae hen paa Sorgens haarde Leie,
   Omsider slumret ind min halv-afsielet Krop.
Min Geist begyndte strax min Sorrig at afveie,
   Og fyldte Sandserne med stærke Drømme op.
Mig syntes at jeg gik ved Gravens mørke Steder
   Og ledte efter Den min halve Siel, min Skat:
Ak! hvor er dog det Støv, som jeg saa høit tilbeder,
   Er nu vor Kierlighed skiult i en evig Nat?
Ak Himmel! er den Krop, som Ægte-Luen tændte,
   Og brændte Kierlighed i et forelsket Bryst,
Nedlagt i Jordens Støv? Hvad har jeg da at vente,
   Kan Gravens mørke Skiød vel skaffe nogen Trøst?
Benoni, du min Søn! Min Smerte-Søn! Din Moder
   Dig livet gav, da hun fra Livet selv gik ud,
Hin Rachel, denne liig. O dyrekiøbte Poder,
   Naar bedste Stamme selv for deres Skyld giør Brud!
Hin Jacob fordum græd, ja jeg, jeg ogsaa græder,
   Min Rachel hun er død! – jeg saae een Englelig,
En Geist, som mødte mig – jeg være vil din Leeder
   Blant Dødning-Gravene, han saa tiltalte mig:
 Hvorhen! o bange Geist! Til Gravens mørke Boelig,
   Til Afgrunds dybe Svælg, Forskrekkelsernes Hiem?
Hvor Dødnings-Knoglerne sig hvile trygt og roelig,
   Hvad! - hvile roelig; nei! hvor Ormen gnaver dem.
Træk kun Tapetet op til denne skræksom Scene,
   Besee en Skueplads, hvor Grav hos Grav er sat:
Hvor tørre Sceleta og de Afdødes Bene
   Sig Spindelvæv og Støv og Grue har efterladt.
Hist seer du Døden selv en Solo hæftig dandse,
   Sin fæle Morder-Lee udrække her og der,
Blod, Gråd og Mørk de er dens smukke Seierskrandse,
   Som den erhvervet har ved Ødelæggelser.
Den hugger udi fleng, giør alle, alle lige
   Den kroned Scepter-Mands og Bondens ringe Leer,
Ei Dyd, ei Viid, ei Konst har noget her at sige,
   Ei Ungdoms Melk og Blod, ei Pragt og Prydelser.
Hvem kiender Støvet vel i disse mørke Grave?
   Tyrannen, Helten, som med Blod sit Rygte skrev;
Den rige Vellyst her kan intet Fortrin have,
   Thi ved Opløselsen de alle lige blev.
See Philosophen selv i Støvet og maae bukke,
   Som maaler Verdener og Solekredse giør,
Til Maanens blege Skiød som Veien vil oplukke
   Og giennem Luftens Vand Seiladsen vise tør.
Han kiender grant og nær Saturni kolde Drenge,
   Og høit beklager dem i varme Venus er,
Monader skaber han; men veed ei selv hvor længe
   Vedvarenhed skal see hans eget skabte Leer.
Hvorfor, nysgierrig Geist! vil du det Støv beskue
   Som du før elsket har? – jeg bad, ak lad mig see!
– Tænk aldrig at det meer opvækker Elskovs-Lue.
   – Jeg saa – ak Himmel! jeg blev fyldt med Skræk og Vee.
Forvirred raabte jeg! hver vellystfyldte Daare
   Flye fra din Cirkel ud, see dette Optog an!
Hvi vil du mæske dig med Mad og Viin, hvorfore
   Oppuster du den Lyst desuden brænde kan?
See Ormen gnave skal din Vellyst-Mad og tære
   Hvad Lækkerhed og Viin og Overflod dig gav.
Betænk! Din Boelig da blant Maddiker skal være
   I Jordens mørke Skiød; en skræksom Nat og Grav?
– Min Leeder smilede – hvorfor er du saa bange?
   Du veed jo Legemer opløses skal til Jord.
Kom, følg mig om du vil Fornøielse erlange,
   Jeg viser dig den Siel som nu i Lyset boer.
Vi fløi med Engle-Fart, med meer end Ørne-Vinger
   Høit over Sfærers Flok, utalte Verdener
Mælk-Veien langt forbie, omsider os omringer
   Et Rum, – et Chaos, – nei! – selv Evighedens Hær.
Her funkled Himmel-Lys, maaltusind Engle-Skare
   Og ved Forløsers Blod hvid-klædde Siele-Flok,
Et Glimt af Guddoms-Kraft jeg saae fra Tronen fare
   Som Evigheden selv med Almagt fyldte nok.
Med hellig Harmonie en Skare da istemte,
   Og Over-Engle selv for Thronen fulde ned.
O uhørt Himmel-Chor! Jeg mig og Jorden glemte
   Ved dette lidet Glimt af Aanders Salighed.
Hærskarer fløie hen, som ingen kunde tælle
   For Almagts-Thronen de nedkasted’ Kronerne.
Dig eene bær al Priis, sang Seraphim og Siele
   Som løst’ ved hellig Blod sin Siele-Brudgom see.
Her stille blev igien, en Himmel-Roe begyndte,
   Min Leeder spurgte mig: har du nu glemt din Ven?
– Vist nok nu var hun glemt, den Engle-Sang tilskyndte
   Mig, meer end giørligt var at love Skaberen.
Ak! At jeg engang maae med Engle-Lyd itone
   Mit Hellig! Hellig! og et sødt Haleluja!
Men Støvet ikke tør sig nærme til Guds Throne;
   Naar skal mit Støv engang fra Siælen blæses da?
– Spørg ei derom, see her din Ven, som du begiered;
   – En Geist omklæd med Lys sig nærmed til mig ind,
Ukient jeg hende saae, og Glandsen mig besværed
   Ak blanded Glæde, Frygt opfyldte nu mit Sind.
Hvordan, hun spurgte mig, kom du fra Jordens Enge
   Til Himmel-Aanders Boe, min meer end elskte Mand?
– Her staaer min Ledere, som lærde mig at trænge
   Igiennem Verdener til Evighedens Land.
For at beskue dig, min himmel-elskte Mage!
   I Dødning-Gravene er ingen Trøst for mig.
– Hvad Dødning-Gravene! Vil du din Trøst der tage?
   Onei, besee mig nu, nu er jeg engleliig.
Tør Graaden da min Ven af dine blege Kinder,
   Beskue min Herlighed i Evighedens Vaar;
Ved vor Forløsers Blod du engang overvinder
   Saavel som jeg, og da vi samled Glæde naaer.
Lad Jordens tunge Støv, dit Legems svage Hytte
   Ei trykke Sindet ned, frimodig udi Gud;
Du har en liden Tid endnu før du skal flytte
   Fra Græde-Dalen og fra Jorde-Klimpen ud.
Bliv ved at elske Ham, din Skaber, din Gienløser,
   Jeg ene kiender best din Himmel-sinded’ Siel,
Troe ham han Trøst og Roe i bange Hierter øser,
   Sørg ei min lille Mand, du seer jeg lever vel,
Drag Omsorg kun for dem du har hos dig tilbage,
   For vore kiære Børn, opfød dem udi Dyd.
Ak! lad den spæde Siel i Vuggen dig behage
   Og være i mit Sted din Øiens Lyst og Fryd;
Til Afskied jeg engang vil dig i Favnen tage,
   – Lev vel! min jordisk Ven, lev vel! vi samles snart.
Du Vellyst-Strømme skal for Thronen engang smage;
   Nu gaaer jeg til min Lov. – Saa fløi hun hen med Fart.
Henrykt jeg stod igien, opfyldt med Himmel-Glæde,
   Og glemte nu som før mig selv og Jorden med,
Da Himmel-Borgere paa nye igien optræde,
   Itoned’ Engle-Sang for Thronen fulde ned.
Basune-Lyden da som Tusind-Vandes Brusen,
   Med Toner fyldte stærk selv Evighedens-Rum,
De Himmel-Harper klang, jeg hørte Lyd og Suusen!
   Min Ledere mig tog ved Haand og sagde: Kom!
Træk nu Tapetet ned, du maa ei mere skue,
   Nu Almagts-Kraften selv fra Thronen straaler ud,
Hver Himmel-Borger blir til hellig Aand og Lue,
   Som ofrer Røgelse til Evighedens Gud.
Selv Middel-Punkten er han, den uskabte Skaber!
   Hvis klare Straaler gaae til evig Omkreds ud,
Og disse Straaler er hans hele Egenskaber,
   Som lyse Cirklen om og gaae igien til Gud.
See under dig, hvordan de Himmel-Kugler bæve,
   Nu han den store Alt opfylder alle Ting,
Hvo Dødelig kan see hans Almagt og dog leve?
   Kom følg mig og flye ud fra Evighedens Ring.
– O nei, min Ledere! tillad mig her at blive
   Blant Himmel-Aanderne at love Skaberen.
– Det gaaer ei an, du maae til Jorden dig begive,
   Giør der din Pligt, om vi skal samles her igien.
Vi foer med samme Fart igiennem Luftens Vande;
   Mig syntes Verdener os selv i mode gik;
I det vi drog forbie utallig Sfærers Lande
   Da saae jeg vores Jord i Majestætisk Skik.
Hun lignet noget den sølvfarvet blege Maane,
   Blant Himmel-Kuglerne et prægtigt Optrin giør,
Skiønt hun med flere maae fra Solen Lyset laane;
   Jeg raabte: Smukke Jord! saa smuk var du ei før!
Maaske herefter du for Sorg vil Glæde give,
   Og sand Lyksalighed i Sielen øse ind,
Saa jeg al Modgang kan i evig Glemme skrive,
   Jeg dig i Møde gaaer med et fornøiet Sind.
Men ak! jo nærmere vi Jorden kom, desmere
   Aftog hun udi Glands og tabte sin Gestalt
Først i et Himmelblaae, dernæst i Mørk, desværre!
   Min Leeder mig forlod og jeg til Jorden faldt.
Af Faldet vaagned jeg fortumled og laae længe
   Før jeg kom til mig selv og Sandser samlet blev.
Min Drøm begyndte nu til Sielen ind at trænge,
   I Sindet jeg den til tænkværdig Minde skrev.
Nu veed jeg, at det er kun Daarlighed at leede
   Blant Graverne, der seer man kun Forraadnelse.
Vel sant en plaged Krop sig af og til kan glæde
   At Følesløshed, der giør Ende paa dens Vee.
Men ak! her er endnu een bedre Roe tilbage,
   En evig Himmels-Roe for hver Dydprydet Siel,
Hvorfore vil jeg da med Graad mit Tab beklage,
   Mit Tab er stort, min Ven dog lever evig vel.
Hun lever evig vel, jeg maa ei sørge mere.
   Ei sørge mere? nei! nei! – det gaaer aldrig an –
Det Haandbred som end kan for mig tilbage være,
   Jeg glemmer ei at jeg er bleven Enke-Mand.
Mens Blodet cirkler om i mine matte Aarer,
   Og varmer Hiertet op, ei kiølnes Kierlighed.
Jeg sørger, men dog ei som hine kloge Daarer,
   Der efter Døden ei af bedre Vilkaar veed.
Ak ja! jeg mistede den beste Ægte-Mage,
   Her boede deilig Siel i velskabt Legeme.
Med Fromhed, Dyd, Forstand hun vidste at behage
   Usminket Ærlighed i alle Ting lod see.
Ak Himmel! ak det kan af Øine Taare leede
   At Barsel-Sengen blev min frugtbar’ Kones Grav.
Hun forud vidste det, taalmodig sig berede
   Og saa med fyrigt Mod sig udi Kampen gav.
Jeg kan ei skrive meer. – Det Forsyn jeg tilbeder,
   Som saaret har, jeg ved det læge kan igien.
Jeg ære skal dit Støv til jeg i Graven træder,
   Vi samles snart: Lev vel! Lev vel min Himmel-Ven!

Bygging

Byggingin í "En Enke-Mands Natte-Tanker over sin Kones Grav" er greið. Eftir inngang í 6 reglum kemur høvuðspart-urin, svøvnurin og opinberingin, sum fyllir meginpartin av yrkingini, harnæst niðurstøða og at enda stuttur útgangur.

Sum nevnt er yrkingin øðrumegin harmakvæði um konu-missin og ástarkvæði til hennara; hinumegin er hon ein læru-yrking, sum gevur vitan um lív og deyða og serliga um ta ævigu sæluna hjá sálini. Yrkingin sigur frá eini trúarligari dreymasjón ella opinbering um lívið handan grøv og hevur sostatt sama evni sum t.d. tey norrønu kvæðini Vøluspá og Sólarljóð, tað norska Dreymkvæði og ikki minst tað viðgitn-asta av øllum, Divina Commedia eftir Dante, umframt mong onnur dømi í gomlum skaldskapi.

Gongdin í yrkingini er tann, at tað skaldsliga eg’ið liggur hugsanarsamur og syrgin millum svøvns og vøku og sovnar umsíðir. Tá tykist tað honum, at hann fer til grøvina hjá konuni at leita eftir henni og at syrgja (r. 1-18). Ein einglalíkur andi kemur nú til hansara og bjóðar sær til at vera ferðaleiðari hansara. Hann vísir honum fyrst, at í grøvini er einki uttan oyðing og deyði, at har eru øll jøvn, eingin munur er á dustinum av høgum og lágum, og spyr, hví skaldið tá vil síggja dustið av síni elskaðu. Hin stendur við sítt, sleppur at síggja og fyllist við ræðslu. Ferðaleiðarin smílist við og spyr, hví hann ræðist, tí hann veit jú, at likam verða til mold, og lovar nú at vísa honum, hvar sálin býr (r. 19-64). Teir ferðast við miklari ferð gjøgnum rúmdina og koma til himmals, har eingl-anna herskarar halda tónleik og kasta seg niður fyri trónu almáttarins (r. 65-80). Nú verður stilt. Dýrdin er slík, at skaldið gloymir sína elskaðu og hugsar bara um at prísa skap-aranum og spyr ferðaleiðaran, nær hann sleppur at gerast partur av ævinleikanum. Ferðaleiðarin biður hann ikki spyrja um slíkt, men í staðin síggja konu sína, sum hann tráaði eftir at síggja aftur. Hann sær nú konu sína í miklari dýrd, og hon spyr, hvussu hann hevur funnið vegin hagar. Hann sigur, at leiðarin hevur lært hann at finna veg, eftir at hann til fánýtis hevði leitað í grøvini. Hon svarar, at sanniliga er einki at finna í grøvini, tí nú livir hon sum eingil og uggar hann við, at skjótt verður hann eisini fríur frá likaminum og sælur. At enda biður hon hann ikki syrgja, men ansa væl eftir børnunum (r. 81-120).

Yrkjarin stendur bergtikin eftir og gloymir bæði seg sjálvan og Jørðina. Nú byrjar veldigur tónleikur aftur. Ferðaleiðarin tekur til orða og sigur, at teir mugu fara aftur til Jarðar, hann má ikki síggja meira, tí nú er tað skaparin sjálvur, sum ljómar frá trónuni. „Eg“ið bønar um at sleppa at verða verandi, men leiðarin sigur, at hann má fara til Jarðar at gera sína skyldu, um teir skulu hittast aftur á himni.

Teir fara við ferð gjøgnum „loftsins vøtn,“ eg’ið sær Jørðina, sum er ógvuliga vøkur burturfrá:

Hun ligner noget den sølvfarvet blege Maane,
Blant Himmel-Kuglerne et prægtigt Optrin giør;
Skiønt hun med flere maae fra Solen Lyset laane;
Jeg raabte: Smukke Jord! Saa smuk var du ei før!

Hann fær nú gott mót og vónar at gloyma allan mótburð. Men meira teir nærkast, meira myrknar Jørðin. At enda fer ferðaleiðarin frá honum, hann fellur til Jarðar og vaknar (r. 121-162). Tá ið hann um síðir raknar við, kemur dreymurin fram fyri hann og hann leggur sær hann í geyma.

Hereftir kemur niðurstøðan, sum er hugleiðing um dreymin og tað, hann hevur lært av honum, nevniliga at likamið ferst eftir deyðan, men sálin livir. Hann veit nú, at sálin hjá konu hansara livir í dýrd, men hann syrgir kortini um hana, leingist og saknar (r. 163-192).

Stílur og myndamál

Bíbliumyndamál

Yrkingin er full av hevdvunnum myndamáli, sum hoyrir trúarskaldskapi í tíðini til. Í Bíbliuni eru einglar sendiboð Guds, teir gera hansara vilja á Jørð, bera fram boðskap hansara, bjarga menniskjum úr vanda. Teir koma óvæntað og fara óvænt-að. Í yrkingini kemur eingilin til hjálpar, tá ið yrkjarin er um at lúta fyri sorgini og sakninum.

At taka samdømi úr Bíbliuni fyri at geva skaldskapi sínum tign og myndugleika er ein vanligur háttur, og í „Natte-tanker“ tekur tann syrgjandi, sum misti konu sína av barnferð, dømi av Rakul í Gamla Testamenti, sum doyði av barnferð við soninum, ið hon nevndi Benoni ella pínsluson, men maður hennara Jákup nevndi Benjamin:

Benoni, du min Søn! Min Smerte-Søn! Din Moder
Dig Livet gav, da hun fra Livet selv gik ud,
Hin Rachel liig. O dyrekiøbte Poder,
Naar bedste Stamme selv for deres Skyld giør Brud!
Hiin Jacob fordum græd, ja jeg, jeg ogsaa græder,
Min Rachel, hun er død!...

Deyðin

Myndin av deyðanum er partvíst beinagrindir og upploysn, partvíst er hann persónsgjørdur við tí miðaldarligu allegoriini, manni við líggja. At Deyðin dansar er kent frá myndum úr seinmiðøld, sum vísa beinagrindir og livandi menniskju úr øllum stættum og aldri, sum leiðast og dansa saman á rað í einari allegoriskari áminning um, at Deyðin sendir ikki boð undan sær.

Í hesari yrkingini dansar Deyðin tó einsamallur:

Hist seer du Døden selv en Solo hæftig dandse,
Sin fæle Morder-Lee udrække her og der,...

Yrkingin dvølur við og útmálar tann likamliga deyðan og upploysnina í grøvini. Hetta lagið kenna vit aftur úr sálmum Kingos og øðrum sálmum úr blómatíðini hjá norðurlendskum sálmaskald-skapi í 17. øld. Tað kemst bæði av, at hesin skaldskapur var ætlaður til at minna fólk á, hvussu óstøðugt jarðarlívið er, og at tann ítøkiligi deyðin var ikki bannhalgað umrøðuevni – tabu – tá eins nógv og nú.

Ferðamotivið

Ferðamotivið er høvuðsmotivið, eins og tað ofta er í skald-skapi um lívið „fyri handan,“ tí leiðin millum jarðarlívið og ævinleikan á himni tykist long, og yrkjarin leggur sær nær at lýsa sjálva ferðina sum eitt slag av flogferð: við ferðaleiðara – men uttan flogfar – verður farið „...med Engle-Fart, med mer end Ørne-Vinger...“.

Heimspekingurin

Eingilin lærir „eg“ið, at Deyðin ger ikki mun á høgum og lágum, og hann reksar upp kong, bónda, vísdóm, dygd, list, ungdóm, harðræðisharra og hetju – alt er javnt í deyðanum; men síðani tekur hann afturíaftur útgreinir støðuna hjá heim-spekinginum mótvegis deyðanum. Eingilin tykist at fylgja væl við í heimspeki og nýtir nógv orð til at lýsa dirvi og sigrar heimspekingsins – sigrar, ið kortini eru avmarkaðir og ikki vika snarið í deyðanum:

See Philosophen selv i Støvet og maae bukke,
Som maaler Verdener og Solekredse giør,
Til Maanens blege Skiød som Veien vil oplukke
Og giennem Luftens Vand Seiladsen vise tør.
Han kiender grant og nær Saturni kolde Drenge,
Og høit beklager dem i varme Venus er,
Monader skaber han; men veed ei selv hvor længe
Vedvarenhed skal see hans skabte Leer.

Yrkjarin nýtir gjøgnum eingilin høvið til at siga frá nýggjastu stjørnufrøðiligu úrslitunum, mátingum í rúmdini, kanning av ferðingarmynstrinum hjá gongustjørnum og monaduhugtakinum hjá heimspekinginum Leibniz (1646-1716). Sambært Leibniz vóru minstu eindirnar hjá lutunum andligir kraft-deplar, monadur. Hvør monada er eitt sjónarhorn ella spegil av øllum heiminum, men ongar monadur eru eins. Hvør sær eru tær sjálvstøðugar og kunnu ikki ávirka hvør aðra. Heimurin er heildin av monadum og er ein harmonisk eind, sum Gud, hin hægsta monadan, hevur skapað. Hetta upprunaliga samljóðið er m.a. orsøkin til, at myndin hjá monadunum av heiminum, t.d. uppfatanin hjá menniskjum av hvørjum øðrum og umhvørvinum er í samljóði og ikki sjálvmótsigandi. Innan fyri hesa heildina er tann neyðugi ófullkominleikin, sum má vera knýttur at teirri ikki-varandi tilveruni, og heimur okkara er tí sambært Leibniz, ið royndi at sameina ta gomlu átrúnaðarligu og ta nýggju vísindaligu heimsmyndina, tann besti av teimum møguligu heimunum. Hetta ástøðið fekk harðar atfinningar frá teimum róttøknu millum upplýsingarmenninar – teirramillum var Voltaire tann ítasti – sum í stóran mun vrakaðu átrúnaðarliga heimsmynd. Yrkjari okkara leggur sjógv millum sín og hesar vísmenn: „Jeg sørger, men dog ei som hine kloge Daarer,/ Der efter Døden ei af bedre Vilkaar veed“ (r. 179-180).

Rættrúnaðarmyndamál

Politiskt er tíðin hjá yrkingini einaveldistíðin í Danmark og Føroyum. Alt, sum kom á prent, skuldi fyrst góðkennast av kongsins embætismonnum. Føroyar vóru tíðliga í 18. øld komnar undir amtmannin í Íslandi, handilin var einahandil, umsitin av handilsforvaltara, ið stóð undir handilsstjórnini Keypmanna-havn.

Eins og samfelagið var skipað í valdsstig út frá kongs-trónuni og hirðini ovast og í miðjuni, skipar rætttrúnaðurin sína guddómligu heimsmynd við Gudi ovast í miðjum alheimi, sum Hanus Jákupsson Debes sigur:

Selv Middel-punkten er han, den uskabte Skaber

r. 133.

Hetta orðalagið í lýsingini av Gudi sum óskaptum og sum miðdepli alheimsins, er eyðkent fyri tíðina.

Gud sum miðdepil finna vit hjá Petter Dass, sum í innganginum til Nordlands Trompet (á føroyskum: Norðlandslúðurin, 1999, Axel Tórgarð týddi) tekur til: „Hvad søge vi Herren i fremmede Land?/ Er han i all Verden ey middelste Mand?“

Í gomlum, hátíðarligum donskum máli verður "uskabt" nýtt um tað, sum altíð hevur verið til. Tann norski yrkjarin Tullin (1728-1765), samtíðarmaður Hanusar Jákupssonar, tekur í sínari kendu yrking "Majdagen" soleiðis til: "…uskabte Skaber, naadig viis…".

Myndin av himni er í samsvari við valdskipanina í einaveldissamfelagnum, har tað, sum er undirskipað bivar fyri tí, sum er yvir skipað: „See under dig, hvordan de Himmel-Kugler bæve,/ Nu han den store Alt op-fylder alle Ting“ (r. 137-138); umframt einglar eru eyðvitað yvireinglar: „Med hellig Harmonie en Skare da istemte,/ Og Overengle selv fra Tronen fulde ned“ (r. 73-74).

Pietistiskt frelsumyndamál

Í støðum nýtir yrkjarin orðalag, sum minnir um tað myndamálið, vit kenna úr pietistisku sálmum Brorsons (1694-1764), t.d. „Her funkled Himmel-Lys, maaltusind Engle-Skare/ Og ved Forløsers Blod hvid-klædde Siele-Flok“ (r. 69-70), „Dig eene bær al Priis, sang Seraphim og Siele! Som løst’ ved hellig Blod sin Siele-Brudgom see“ (r. 79-80), „Ved vor Forløsers Blod du en-gang overvinder/ Saavel som jeg, og da vi samled Glæde naar“ (103-104).

Skreytstílur

Stílurin er orðaríkur skreytstílur. Millum tey mongu stíl-brigdini kunnu nøkur nevnast:

– Tey samansettunavnorðini eru mong, t.d. „Dødnings-Knoglerne“ (r. 23), „Morder-Lee“ (r. 30), „Scepter-Mand“ (r. 34), „Elskovs-Lue“ (r. 51), „Vellyst-Mad“ (r. 57), „Siele-Brud-gom“ (r. 80) o.s.fr.;

útfylling av tí slagnum, at tvey ella fleiri orð, sum merkja næstan tað sama, verða nýtt til at lýsa sama fyribrigdi, t.d. „trygt og roelig“ (r. 23), „Sceleta og de Afdødes Bene“ (r. 27), „Spindel-væv og Støv og Grue“ (r. 28), „Skræk og Vee“ (r. 52);

– bæði krossbrigdi (kiasmur) og javnsetingar (paralellismur) eru í farvæl-heilsanunum millum hjúnini, tá ið konan sigur (r. 117-118): „Til Afskied jeg engang vil dig i Favnen tage/ Lev vel! Min jordisk Ven, lev vel! Vi samles snart.“ – Og „eg“ið í lokaorðunum sigur samsvarandi og mótsett (r. 191-192): „Jeg ære skal dit Støv til jeg i Graven træder,/ Vi samles snart: Lev vel! Lev vel min Himmel-ven!“

myndburðir eru nógvir og hevdbundnir, t.d. „Sorgens haarde Leie“ (r. 1), „Legems svage Hytte“ (r. 105), „Græde-Dalen“, „Jordeklimpen“ (r. 108), Myndburðurin „Luftens Vand“ í reglunum: „Til Maanens blege Skiød som Veien vil op-lukke/ Og giennem Luftens Vand Seiladsen vise tør“ (r.43-44) vísir yndissnildina hjá barokkinum, nevniliga at knýta saman tað, sum helst er sundurskilt, her luft og vatn;

allegori; leikhúslívið sum allegori fyri jarðarlívið er vanligt stílbrigdi í barokkskaldskapi, eitt nú grímuspæl sum eitt motiv, ið orðar djúpa kenslu av, at verðin er óálítandi og følsk, at lívið er ein sjónleikur á leikpalli. Í „En Enkemands Nattetanker“ er myndin av leikpallinum nýtt sum ramma um opinberingina hjá hinum talandi „eg“. Nevnt er, at opinberingin er ein dreymur, sum „eg“ hevur í natúrligum svøvni. Men tann parturin av dreyminum, sum er sjálv opinberingin, er av-markað av, at tjald („Tapet“ = tjald, teppi) verður drigið upp (r. 25-26): „Træk kun Tapetet op til denne skræk-som Scene, /Besee en Skueplads (gamalt danskt = leikpallur), hvor Grav hos Grav er sat...“ – og síðan verður leiktjaldið drigið niður aftur (r. 128-130): „Min Ledere mig tog ved Haand og sagde: Kom!/ Træk nu Tapetet ned, du maa ei mere skue,/ Nu Almagts-Kraften selv fra Thronen straaler ud...“

mótsetningar, at seta teir upp hvønn yvir av øðrum; størstu mótsetningarnir eru lív og deyði: Dvølt verður við tann likamliga deyðan, sum verður lýstur úr í æsir; á hin bógvin verður tað eiggiliga holdið, sum stendur fyri falli, lýst. Tá ið yrkingin byrjar, ráða sorgin og deyðin: „Min Rachel, hun er død“ (r. 18); tey seinastu orðini í yrkingini eru tey hjá „eg“inum: „Lev vel! Lev vel min Himmel Ven (r. 191-192)!

At seta mótsetningar upp í sterkum myndum og síðani upploysa teir er kynstrið hjá barokkskaldunum.

Fleirfalt sjónarhorn og rúmdarkensla

Sjónarhornið í opinberingini er fleirfalt: „eg“ið (og lesarin) sær „pallin“, sum vísir seg, tá ið tjaldið verður drigið upp, og tað, sum sæst er tulkað av fylgisneytanum, sum ræður ferðini, og greiðir frá og biður hin hyggja: „Besee en Skue-plads...“ . „Eg“ið so ger: „– Jeg saa – ak Himmel! Jeg blev fyldt med Skræk og Vee“ (r. 52). Fylgisneytin undrast á, at hin er ræðslusligin, og sigur síðan: „Kom, følg mig om du vil For-nøielse erlange,/ Jeg viser dig den Siel som nu i Lyset boer“ (63-64). Ikki verður her, áðrenn ferðin byrjar, nevnt aftur um tjaldið.

Ferðin hjá løgmanni gjøgnum himinrúmið er glæsilig og ikki heilt ólík ferðini hjá Ólavi Ástarsyni í Dreymkvæðinum, tí har stendur m.a.: „Tað fyrsta eg í óvit fell,/ eg førdist um jarð-arkringlu“ (ør. 21), men kortini er har minni gjørt burtur úr rúmdarferðini. Dreymkvæðið er í veruleikanum ein ítøkilig lýsing av teimum ymsu stættunum á Jørð og teirra lívi, og lýsingin av himnaríki í miðaldakvæðinum hevur ikki ta tónleikadýrdina sum tann hjá barokkskaldinum av Oyri. Vit kunnu bera tað, sum stendur her niðanfyri saman við hesi orðini úr Dreymkvæðinum: „Nú tók eg leið eftir vættrabreyt/ – mær til høgru handar – /birtist tá fyri mær Páradís, /sum skín so víða til landa.“ - og so "Natte-Tanker" til samanberingar:

Vi fløi med Engle-Fart, med mer end Ørne-vinger
Høit over Sfærers Flok, utalte Verdener
Mælk-Veien langt forbie, omsider os omringer
Et Rum, – et Chaos, – nei! – selv Evighedens Hær.
Her funkled Himmel-Lys, maaltusind Engle-Skare
Og ved Forløsers Blod hvid-klædde Siele-Flok,
Et Glimt af Guddoms-Kraft jeg saae fra Tronen fare
Som Evigheden selv med Almagt fyldte nok.
Med hellig Harmonie en Skare da istemte,
Og Over-Engle selv for Thronen fulde ned.
O uhørt Himmel-Chor! Jeg mig og Jorden glemte
Ved dette lidet Glimt af Aanders Salighed.
Hærskarer fløje hen, som ingen kunde tælle
For Almagts-Thronen de nedkasted’ Kronerne.
Dig eene bær al Priis, sang Seraphim og Siele
Som løst’ ved hellig Blod sin Siele-Brudgom see.

R. 65-80.

Ein hugtakandi rúmdar- og formkensla. Tað er sum ein sær fyri sær hválvið í St. Paul’s Cathedral, hoyrir barokktónleik, basúnir og sang (r. 125-127: „Basune-Lyden da som Tusind-Vandes Brusen/ Med Toner fyldte stærk selv Evighedens-Rum,/ De Himmel-Harper klang, jeg hørte Lyd og Suusen!“) og sær tað øtiliga veraldliga ríkidømið, list og skreyt, ið hoyrdi teirri fínmentan til, sum einaveldið stóð fyri – fyrimyndina fyri hesi guddómligu sjón.