Robinson Kruso á føroyskum: mentan og politikkur

Í 1719 kom Robinson Crusoe út í London. Knøpp 200 ár seinni kom hon út í Havn og var fyrsta barnabókin á føroyskum. Tingakrossur sigur soleiðis frá 9. september 1914:

Hin víða gitna føroyska Robinson Kruso er nú útkomin, og í fyrradagin fingu skúlabørnini í Havn hana í hendi. Tey vóru fegin við.

Skaldsøgan

Daniel Defoe setur sjøtul á skaldsøgu sína Robinson Kruso við at tíðar- og staðseta upprunan hjá høvuðspersóninum eins og hann hevði verið til í roynd og veru: "Robinson Kruso var føddur í árinum 1632 í York í Onglandi" – og soleiðis verður lesarin beinanvegin leiddur inn í ímyndanina, at sagt verður frá veruligum fólki og hendingum.

Robinson Kruso er av múgvandi puritanskum fólki, og at skaldsøgan fer fram í blómaskeiði puritanismunnar, sæst aftur í siðahugsjónunum, sum bókin ber fram yvirhøvur. Ungur fer Robinson til skips, hóast pápi hansara, keypmaðurin, er hart ímóti tí, fyrst til London, so til Guinea. Sjórænarar taka hann, hann er trælur í tvey ár. Tað eydnast honum síðan at flýggja til Brasilia. Har ognar hann sær jørð at velta sukur í og verður ríkur. Hann fer so eftir nekaratrælum til Afrika, men tá ferst skip hansara og hann rekur upp á oyðioyggj.

Robinson stendur tó ikki á berum, amboð, vápn og aðra útgerð fær hann av vrakinum. Hann ger sær beinanvegin virki móti møguligum fíggindum, djórum og „villmonnum“, ger sær bústað, temur geitir og veltir jørðina. Alt fellur væl í lag, men so fær hann hitasótt, og sjúkur lærir hann at kenna, fylgja og takka Gudi fedra sína. Hann øtast, tá ið hann sær farvegin av mannaátarum, men verður glaður, tá ið honum eydnast at bjarga einum fanga frá villmonnunum. Tann nýggja felagan kallar hann Fríggjadag og kristnar hann. Pápi Fríggjadags verður eisini bjargaður. Eitt skip kemur til oynna, uppreistrarmenn vilja lata skiparan og tveir mans vera eftir á oynni, men Robinson og Fríggjadagur leggja uppí, og í staðin verða tríggir uppreistrarmenn eftir á oynni.

Robinson sleppur av oynni, tá ið hann hevur stríðst í einsemi í 28 ár og harvið hevur bøtt fyri ólýdni sítt ímóti foreldrunum. Hann hevur tí uppiborið tað ríkidømið, ið øll hesi árini er vaksið upp sum ágóði av jørð hansara í Brasilia og sambært puritanskari kristni er tekin um Guds náði. Robinson doyr gamal heima í Onglandi, „væl royndur bæði í mótburði og viðburði“.

Kjarnin í Robinson Kruso, tíðin á oynni, er bygdur á eina sanna søgu um skotska sjómannin Alexander Selkirk (1676-1721), sum sigldi á Kyrrahavinum og í sinnismuni kravdi at verða settur á land á oyðioynni Mas y Tierra, 650 km vestan fyri Chile strond. Har var hann hálvt fjórða ár. Skiparin, sum tók hann upp, Woodes Rogers, greiddi frá honum í ferðasøgu síni A Cruising Voyage round the World, og hesa frásøgn hevur Defoe ivaleyst lisið.

Lív Robinsons á oynni er lýst realistiskt og við sálarligum innliti, sum speglar boðskapin í bókini: Ólýdni móti faðirmyndugleikanum hevur við sær vanlagnu og óeydnu. Men við arbeiðssemi, reglusemi og gudsótta í læruríku einveru síni á oynni fær Robinson bæði fyrigeving og uppiborna løn. Hann sannar tað, sum pápin royndi at læra hann, at tað er best at hava passaligt av øllum. Ikki vera ognarleysur, tí tað hevur við sær rótloysi og líkasælu og tískil siðaloysi. Heldur ikki at hava ov mikið, tí tað førir til marglæti og leti, v.ø.o. eisini siðloysi. Tá ið Robinson býtir dagin sundur í arbeiðsøktir og hvíld, er tað út frá hugsjónini at stýra og hava skil á lívinum.

Tað ber til at síggja lív Robinsons á oynni sum eina mynd av ferð mannaættarinnar fram móti siðmenning og ríkisstovnan út frá eini siðahugsjón, sum boðar nøgdsemi og arbeiðssemi. Tó er ikki talan um, at Robinson byrjar sum rein náttúruvera, hann hevur bæði hamar og seym, byrsu og bíbliu við sær í land. Kortini er mangt honum tvørrar, og júst tað, hvussu snildur hann er at finna upp á ráð og laga umhvørvið eftir vilja og tørvi sínum, er tað mest spennandi í søguni.

Tær neyvu, sannlíku lýsingarnar av strevi Robinsons eru soleiðis, at tað tykist, sum sagt er frá veruligum hendingum, og hetta fær lesaran at góðtaka eisini tær ótrúligu hendingarnar. Í formælinum til Robinson Kruso, sum hevur verið nevnd fyrsta enska nútíðarskaldsøgan, leggur Daniel Defoe eisini dent á, at søgan er sonn, hon er „just history of fact“, og hann er bara útgevari! Tað „eg“, sum sigur søguna, hevur sjálvur upplivað alt. Tann sannsøguligi dámurin, sum bókin fær við at siga so nágreiniliga frá smæstu lutum, var um hetta mundi eitt nýtt fyribrigdi í skaldsøguskriving. Hetta er ein frásøguháttur, sum sóknar til skrivingarlagið í dagbløðum. Daniel Defoe var meinkunnigur slíkari skriving, hann hevði givið út flogrit og bløð og átti sín stóra lut í at skapa ta politisku blaðskrivingina í Onglandi.

Hóast søgan um hendingaríka lív Robinsons kann hugfanga fólk enn á døgum, nú oftast útgivin sum barnabók, so eru fyribrigdi í bókini, sum tá í tíðini vóru góðkend, men nú í tíðini vekja andstygd. Tað er fyrst og fremst trælahaldið. Í samtíð Daniels Defoes var tað hildið sjálvsagt, at hvít fólk nýttu onnur fólkasløg sum trælir fyri seg við tí endamáli at vinna ríkidømi. Søguhetjan Robinson Kruso ger eisini hetta, og eingin skuggi fellur á umdømi hansara hjá frásøgumanninum av tí.

Skuldu tey hvítu kunna nýta onnur fólkasløg til trælir og samstundis varðveita moralsku sjálvsvirðing sína, máttu tey fjálga um ta meting, at tey vóru meira verd sum menniskju enn onnur fólkasløg. Henda áskoðanin tekkist eisini hjá Robinson, hóast hann eftir allan mótburðin verður mildur og rættvísur maður. Tað er eins og tað er sjálvsagt, at hann letur Fríggjadag í klæði og boðar honum sína trúgv. Tann hvíti hevur yvirvánirnar í øllum lutum, í dygd, vitan og snildum, og Fríggjadagur tænir sær sjálvum best við at akta og taka eftir. Lýsingin av Fríggjadegi er kortini sera rósandi: „Hann var høgur og tunnur í vakstralagi og væl og sterkliga skaptur, og tað var einki vilt ella hart í andlitinum; brosið var blídligt og friðsamt at síggja til nú, meðan hann svav. Høgt og breitt enni og heldur langa og tunna nøs hevði hann; tenninar vóru breiðar og sterkar og blankar, sum tær vóru úr fílabeini; hárið var langt og svart, men ikki purlut sum hjá blámonnum; dæmið var frískligt dimm-brúnt“ (s. 112). Tað er næstan við bilsni, at Robinson Kruso sær, at „villmaðurin“ hevur blídligt yvirbrá! Seinni vísir Fríggjadagur trúskap, offurvilja og kærleika móti Robinson og faðir sínum, umframt at hann er fimur og vakur. Í bókmentunum eru hesi eyðkenni Fríggjadags seinni at finna hjá hinum „gøviga villmanninum“ í siðmenningarkritikkinum hjá romantikkinum, sum í staðin fyri at siga frá fólki, ið lagnan sleingir í land á oyðioyggjum, sigur frá teimum, sum flýggja úr siðspiltari býarmentan burtur í oyðioyggjar og á villini skóg at leita sær skjól.

Robinson Kruso og høvundur hansara eru børn hjá sínum samfelag og síni tíð – Onglandi í 17. og 18. øld.

Høvundurin

Daniel Defoe (1659-1731) var føddur í London, slaktarasonur og av fríkirkjufólki. Átjanda øldin er tann tíðin, tá ið ferð kemur á samfelagsbroytingarnar í Onglandi og tað borgaraliga kapitalistiska samfelagið verður til. Daniel Defoe tók sjálvur virknan lut í umskapanini, politiskt og búskaparliga, hann var til dømis sjálvur partaeigari í The Royal African Company, sum hevði einarætt til at keypa og selja trælir, ta vinningsdrúgvastu handilsvøruna, sum var; og hann verður nevndur fyrsti politiski tíðindaskrivarin.

Daniel Defoe gjørdist fyrstu ferð navnframur í 1701 við yrkingini „The True-Born Englishman“, hin sanni onglendingurin. Hon var yrkt til stuðuls fyri kongin Vilhelm 3., ið var hollendingur og tí hevði ilt við at vinna fólkaeydnu. Yrkingin gjørdist viðgitin og seldist í ovurstórum nøgdum sum flogrit, og hon gjørdi sítt til, at fólkahugsanin vendist til frama fyri kongin. Daniel Defoe segði sum so, at onglendingar vóru íkomnir við hepnari blanding av bretum, romarum, saksum, dønum og norðmonnum – hví skuldi kongur so ikki vera hollendingur? Men eydnan var vøkkul, árið 1703 varð Defoe settur í gapistokk fyri politiska skriving og sat inni tað mesta av árinum. Frá 1703 til 1713 gav hann út The Review tríggjar ferðir um vikuna. Blaðið flutti væl skrivaða politiska kunning. Ritstjórin, ið verður mettur slóðbrótari í enskari blaðsøgu, skrivaði tað mesta sjálvur. Í 1719, 60 ára gamal, gav tann politiski blað- og tíðarritapennurin út skaldsøguna, sum gjørdi, at navn hansara livir enn.

Týðarin

Sverre Patursson, sum týddi Robinson Kruso til føroyskt, var sonur kongsbóndahjúnini í Kirkjubø. Hann var føddur í 1871 og doyði í 1960. Hann fekk eins og hini systkinini fyrsta skúlalærdóm sín heima, seinni fór hann í realskúla í Havn, men dámdi illa. Hann fór á háskúla í Vallekilde í Danmark í 1891, men treivst ikki væl har heldur, og eftir stuttan steðg fór hann til Noregs. Har ferðaðist hann nógv og gjørdist kendur við landið. Heimafturkomin í 1895 elvdi hann til, at ungmannafelagið Sólarmagn varð stovnað. Eins og onnur av systkinum sínum stovnaði, stýrdi og skrivaði hann sítt egna blað, Fuglaframa, frá 1898 til 1902. Frá 1911 til 1912 var hann blaðstjóri á Tingakrossi, og alla ævina skrivaði hann til tey føroysku bløðini.

Sverre er ein av fyrstu og bestu prosahøvundum okkara, bæði í skaldsligum formi og í yrkisprosa. Náttúrulýsingar hansara, serliga fuglalívslýsingarnar, vísa bæði kærleika og innlit, tær eru í senn neyvar og skaldsligar. Sverre var millum teir fyrstu loysingarmenninar og gav politisku hugsanum sínum orð í Fuglaframa og seinni bóklingum sum Móti loysing (1925) og Landaskipan og fíggjarlig viðurskifti í frístátinum Føroyar (1928). Fyri 1914 hevði hann skrivað skemtiyrking, prosayrkingar, stuttsøgu, greinar, essay, t.d. „Per Jákup Mikal“ (1894), „Føroyar“ (1901), „Burturferð“ (1900), „Íslandsferðin“ (1901), „Stubbar úr bjargasøguni“ (1900), „Nøkur orð um hin føroyska dansin“ (1908), „Lomvigaskjóting“ (1911).

Pennurin var bæði væl mýktur og hevði stirðil, tá ið Sverre fór undir at týða Robinson.

Týðingin

Robinson Kruso kom fyrstu ferð út á føroyskum í 1914; onnur útgáva kom í 1951 við óbroyttum teksti.

Vit vita ikki, úr hvørjum máli ella eftir hvørjari útgávu Robinson Kruso er týdd. Henda spurningin havi eg ikki kannað øðrvísi, enn at eg havi spurt tey fólk, sum helst máttu haldast at vita, og tey hava ikki kunnað svarað. Men í mun til ta upprunaligu ensku útgávuna er tað ein stytt útgáva, sum tann føroyska er týdd eftir.

Í triðju útgávuni av Robinson Kruso, 1990, eru prentvillur rættaðar og staving broytt til samsvar við núgaldandi reglur. Men annars er bara í hendingaføri okkurt lagað eftir broytingum, sum farnar eru fram í málburði og skriftmáli, síðan Sverre týddi bókina. Við sínum góða máli og klára stíli er týðingin eitt bragd, ikki minst tá ið hugsað verður um, at hon er eitt framferð í føroyskum týðingarstarvi. Niðanfyri verður týðingin ikki viðgjørd í heild, bara okkurt av tí, sum setur dám á hana verður drigið fram.

Fremmand staðarnøvn eru nógv í bókini, og Sverre fylgir teirri reglu at hava landanøvn við -a og tey sum á donskum hava -ien sum kvennkynsor ð: í Afriku, Europu, Spaniu, Vest-indiu o.s.fr. Tó nýtir hann í einstøkum førum hvørkikyn: Guinea (s. 14), Guyana (s. 27), eins og nú er vanligt. Fyri London nýtir hann Lundun, til Lundunar við fyrimynd í norrønum og íslendskum - Lundúnir (kvk. ft).

Tað er ikki heilt sørt, at onkur orð kunnu hava annan form hjá Sverra, enn vit nú eru von við. Eitt nú nýtir hann sterka bending av læa og vaða: ló (s. 10), vóð (s. 21). Eitt annað dømi um orðasnið, sum nú er óvanligt, er tann reglurætti gamli formurin fongunum av fangi. Orð sum drekkavatn (s. 138), skapað eins og drekkamunnur o.fl., eru ikki ókend men kanska óvanlig.

Tað verður ikki kannað her, hvussu nógv orð Sverre sjálvur kann hava smíðað í týðingini, men eitt orð, ið ikki er skrásett aðrastaðni er ørræddur, sum talar fyri seg sjálvt í tekstinum: „Villmenninir vóru ørræddir, sum vera man“ (s. 133).

Bæði beinagrind og bulur í týðingini mugu sigast at vera føroyskt talumál. Kortini ikki óbroytt. Viðvíkjandi orðalag er okkurt tikið úr eldri máli, eins og at til stýrir hvørsfalli í førum, sum høvdu havt hvønnfall í talumáli, t.d. „Nú var Robinson vorðin til træls“ (s. 16), „gera til træla“ (s. 26). Eisini verður vitja nýtt við hvørsfalli aftaná, hetta sum vit kenna úr kvæðamáli: „...komu nakrir grannar inn at vitja hansara“ (s. 25). Tað ber kanska til at siga, at hvørsfalsnýtslan ger týðingina ein mun treystligari enn gerandismál er.

Eitt sermerki fyri føroyskt er tað at hava „at“ + sagnbót (lýsingarhátt tátíðar í hvørkikyni) aftan á tátíð og lýsingarhátt tátíðar, tá ið talan er um okkurt hugsað/óveruligt, ynski o.tíl. Ofta ber kortini eisini til at hava (at +) navnhátt í slíkum førum, eins og hini norðurlandamálini hava. Í Robinson Kruso er hetta seinna sniðið tað vanliga, t.d.

a) „Tá hann hevði rikið ein góðan tein, kom hann inn fyri eina fittliga vík. Men tá mundi fara at ganga illa; hann kom at standa, so at flakin varð liggjandi fastur...“ (s. 32).

b) „Hevði hann nú bert havt ein bát at flyta tað á land við“ (s. 32).

c) „ein regnhatt... sum hann hevði sæð teir brúka í Brasiliu“ (s. 72).

d) „...hann var nú so vanur við at vera einsamallur, at hann gjarna skuldi vera her alla ævi sína og doyggja her...“ (s. 96).

e) „...hann óttaðist fyri, at teir kundu leggja hann á floti og lata nakrar menn vera eftir at varðveita hann. Tá hevði ikki borið til at taka bátin...“ (s. 156).

Vanligari mál man vera:

a) „...tá mundi farið at gingið (el. ganga) illa“.

b) „...havt ein bát at flutt tað á land við“.

c) „...sum hann hevði sæð teir brúkt...“

d) „...at hann gjarna skuldi verið her alla ævi sína og doyð her...“

e) „Tá hevði ikki borið til at tikið bátin“.

Tað er ikki gott at siga júst, hvør orsøkin er til, at Sverre nýtir navnhátt í staðin fyri sagnbót. Ein kanning kundi víst, um hetta er vanligt í eldri skriftmáli. Ein kundi eisini spurt, um hetta er eitt slag av tillaging av einum fyribrigdi í føroyskum, sum kann tykjast óregluligt í mun til hini norðurlandamálini. Nevnast kann, at Hammershaimb hevði funnist at nýtsluni av sagnbót í staðin fyri navnhátt í grein í Ársbók Førja bókafelags 1900, s. 27.

Í hendingaføri er málið í triðju útgávuni, ið er tann, sum her verður hugt at, sum sagt lagað eftir nútíðarmálnýtslu. Dømi um hetta eru hesar broytingarnar: Tátíð av snúgva: snuddi, sum er óvanligt, hóast snúddi er til í kvæðamáli, er broytt til snúðið (s. 62). Formurin skips dekkur sum kallkynsorð, – tann formurin sæst eisini aðrastaðni í eldri skriftmáli – er broyttur til dekk í hvørkikyni. Ein orðaformur, sum er rættiliga vanligur í eldri skriftmáli, er oy, oyarnar, sum Sverre heldur seg til, uttan skerpingina til oyggj. Hetta er broytt til oyggj. Orðið varðveita stýrir hjá Sverra hvørjumfalli, varðveita einum, sum eisini einstøk onnur dømi eru um í eldri skriftmáli. Hetta er broytt til varðveita ein. Øvugt er við bjarga, hjá Sverra stýrir tað ofta hvønnfalli. T.d. „Hann bjargaði mangt og hvat“, um enn Sverre eisini nýtir tað við hvørjumfalli, eitt nú í heitinum á XXIII. kapitli: „Robinson bjargar einum villmanni.“ Í hesari útgávuni er hetta broytt í samsvari við tað seinna, so at bjarga tekur hvørjumfall.

Dømi um at orðingarlag er broytt eitt sindur er, at onnur orð eru í sett í staðin fyri orðið byggja: kapittulheitið „Robinson byggir bát“, XIV, er broytt til „Robinson ger sær bát“, sum eisini er í samsvari við heitið á XV. kapitli í 1. útgávu: „Robinson ger sær klæði og nýggjan bát“. Eisini í tekstinum er „byggja sær bát“ broytt til „gera sær bát“. Í heitinum á XXVI. kapitli er „byggja“ broytt til „smíða“, soleiðis: „Teir smíða nýggjan bát og ætla sær út á ferð“. Hetta eru broytingar, ið miða seg eftir gamla týdningi orðsins byggja, sum er at búseta seg ella vera búsettur, búgva onkustaðni, eins og t.d. í máliskuni „tey byggja land ið liva“. Nú er vanligt at nýta byggja næstan burturav fyri smíða, reisa, skapa, gera o.s.fr.; tað er merkingin í tí danska bygge, sum meira og meira er seyrað inn.

Onkustaðni er orðasnið á tøkuorði skift um við annað, sum nú hevur vunnið hevd í føroyskum, sum tá ið alifuglurin hjá Robinson Kruso, Pál, frá at vera pappagoya verður pappageykur.

Dømini, sum víst eru omanfyri um tálidna tíð + navnhátt í staðin fyri sagnbót, eru ikki broytt uttan í onkrum einstøkum føri; „Tað kundi verið, at betri hevði verið at sjólátast“ er broytt til „...at sjólátist“ (s. 31).

Høvuðseyðkennið á týðingini er, at Sverre veruliga føroyskar tekstin. Hann nýtir orð, sum eru samgrógvin føroyskum umstøðum til at siga frá viðurskiftum úti í verðini. T.d. stendur um Robinson (meðan hann var ungur og ólátaður), at hann „drakk seg fullan og kvað og tvætlaði“ (s. 10); Robinson tosar um, hvat ið tørvur er á at hava við „til útróðrar“ (s. 17), og einastaðni seinni, tá ið Robinson er á oynni, stendur „Har var góður hagi, har fram undir fjøllunum“ (s. 39). Við at velja júst hesi heimligu orðini nærkar Sverre søguna teimum føroysku lesarunum og stuðlar upp undir innlivan teirra.

Tað ber sjálvandi ikki altíð til at gera soleiðis, og ymiskar hugsanir eru eisini um, hvussu nógv týðarin eigur at gera av at „flyta“ tann fremmanda tekstin „heim“ til teirra, sum týðingin er ætlað, út frá hugsanini at tað „fremmanda“ ikki eigur at vera kámað ov nógv burtur, tí harvið missir verkið nakað av kjarna sínum. Í hesum viðfangi ber til at nevna tann møguleikan, sum Sverre nýtir við hvørt, at hava bæði eitt føroyskt orð og tað útlendska fyri eitt fremmant fyribrigdi og soleiðis víðka tilsipingina sum t.d. her: „...ein dagin hittu teir eitt mauriskt ránsmannaskip ella korsar, sum slík skip kallast“ (s. 15), ella sum tað stendur einastaðni „kannibálar og mannaátarar“ (s. 28) – tað føroyska orðið hevur gjøgnumskygda merking, tað útlendska ger, at inn í tekstin verður vovin ein dámur av fjarskotnum støðum.

Men meira enn stakorð eru tað tær størri eindirnar, sum gera stílin: máliskur og orðatiltøk. At raka beint á slíkt í staðin fyri at týða orð fyri orð er eitt kynstur, og væl fellur tað fyri Sverra, eitt nú í hesum dømunum úr sjólívinum:

Fram móti middegi noyddust teir at lata neyðakkerið í botn. Brotini vóru tá so mikil, at tey skolaðu yvir dekkið í heilum, og skipið skalv í borðum og bitum (s. 11).

Teir fingust við at skjóta neyðskot, og langt um leingi kom ein bátur frá einum skipi, ið lá eitt sindur ytri. Hetta skipið hevði lættari farmin og vardi seg tí betur (s. 12).

Orðaskipan, sum minnir um munnligan frásøgustíl finna vit eitt nú, tá fornavnið hetta verður sett fram um sagnorðið í tíðareykasetningi, soleiðis: „Tá Robinson hetta hoyrdi...“ (s. 25). Á sama hátt kann orðaskipanin vera viðvend í setningum sum „tí gott hevði hann næmið“ (s. 15) og „tí avbera góður svimjari var hann“ (s. 18) o.s.fr. Eisini hetta ger málið bragdligt og eigur sín part í, at tað fellur væl.

Robinsonsøgur

Robinson Crusoe varð ómetaliga væl fagnað, tá ið hon kom út í London í 1719. Hon gjørdist heimsgitin, og síðan er komin ørgrynni av bókum um menn á oyðioyggjum, sonevndar robinsonsøgur, sum herma eftir henni, søgur sum eru ymiskar eins og tíðir skifta, men allar hava avbyrgingina frá umheiminum felags við ta upprunaligu fyrimyndina.

Ein spennandi robinsonssøga úr nýggjari tíð, sum tó byggir á hendingar í 18. øld, er Svalbards Robinson eftir norðmannin Jakob R. Sverdrup (Oslo 1929), sum Per Mohr (1927-1953) týddi til føroyskt (1951) um skipsbrotsmenn norðuri í Íshavinum. Men longu 1721 kom ein hollendskur Robinson og síðan ein fyri og annar eftir. Robinson Crusoe kom í danskari týðing í 1744-45, og í 1740-unum og 50-unum komu danskar týðingar av eingilskum og týskum robinsonsøgum.

Árið 1756 kom millum allar tær ótaldu robinsonsøgurnar eisini ein føroyskur Robinson. Bókin, sum er søgd í 1. persóni og 840 síður til longdar, er skrivað á týskum og kom út í Keypmannahavn og Leipzig. Hon hevur tó lítið annað við Føroyar at gera enn tað, at høvuðspersónurin, sum eitur Axel Axelson, er sagdur føroyingur og at leysliga verður sagt eitt sindur frá uppvøkstri hansara í Streymoy í Føroyum.

Robinson-motivið, hetta at ein maður (ella nøkur fólk, oftast menn) er fyri teirri lagnu at liva avbyrgdur frá øllum øðrum menniskjum í styttri ella longri tíð, er eitt søguevni, sum altíð hevur hugtikið og er nógv eldri enn Robinson Kruso, hóast tað nú verður kallað eftir honum, tí søgan um hann er tann kendasta av øllum. Tað eru mong frábrigdi av søguevninum, eitt teirra er søgnin um mannin, sum varð eftir í Lítlu Dímun og búði har í einum helli; búgvið borð stóð fyri honum hvønn morgun. Umframt einsemið var eitt tað ringasta hjá manninum óttin fyri heilt at missa tíðarskilið – uttan tíðarskil missir menniskjað seg sjálvt burtur og kaos valdar. Robinson Kruso telgdi skorur í ein steyra og helt so dagaskil, og í føroysku søgnini er tað dreymarøddin, ið bjargar manninum: „Náttin ein og dagarnir tveir til jóla“.

Ið hvussu er tveir føroyskir høvundar hava brúkt søgnina til at yrkja burturúr. Annar er H.A. Djurhuus, sum byggir uppí og ger søguna væl longri uttan yvirhøvur at broyta temað í søgnini, sum er, at maður er mans gaman mótvegis óttanum og hjálparloysinum hjá hinum einsamalla menniskjanum. Ein stóran svartan hund setur Hans Andrias inn í søguna og letur hann vera manninum til stóran ugga. Hundin sum felaga hjá tí einsamalla finna vit eisini í teirri týsku søguni um „Hin føroyska Robinson“, ið eins og Robinson Kruso eisini hevði hund hjá sær. Tað kundi tókst, sum hundurin var onkursvegna samgrógvin Robinson-motivinum, og tað samtykkir við, at hann ber orð fyri at vera elsti vinur og tænari menniskjans; men samstundis er hundurin „heiðin“, og tann svarti hundurin í søguni hjá Hans Andriasi verður eitt bil í ræðslutrongda huga mansins ein møgulig mynd av hinum ónda sjálvum.

Heðin Brú hevur eisini skrivað søgu um mann, sum var einsamallur á Lítlu Dímun, men í henni verður Robinson-motivið brúkt heilt øðrvísi og beint tvørturímóti søgnini. Hesin maður verður eftir í oynni við vilja, tí honum leingist burtur frá bygdarfólkinum og bygdarlívinum, hann er listamaður, men listamanshugur og -evni hansara mistrívast í bygdini. Í oynni fær hann frið, hann unnist væl og fer trekur avstaðaftur, tá ið „bjargingin“ kemur. Hjá Heðini Brú fær Robinson-motivið eina snaring, ið er dæmd av romantiskari náttúru- og listarfatan: listamaðurin leitar sær skjól og andkveiking í einsemi hjá hini ónortnu náttúru.

Árin frá upplýsingarheimspekini, ikki minst J. J. Rousseau, gjørdi, at Robinson Crusoe fekk nýggjan týdning í seinna parti av 18. øld. J.J. Rousseau (1712-1778) rósti henni í bók síni um barnauppaling, Émile (1762), segði, at hon skuldi vera tann fyrsta bókin, drongurin las og leingi tann einasta hann las, tí lív einbýlismansins í oyðioynni var upplæring í teimum sonnu lívsvirðunum, langt burturi frá følsku virðum býarlívsins og fáfongdini í veitslulívi teirra ríku.

J.H. Campe (1746-1818), sum var lærari á einum frílyntum nýskapandi uppalingarstovni í Dessau í Eysturtýsklandi, umskrivaði Robinson Crusoe í samsvari við uppalingarendamál sítt – gjørdi hana beinleiðis til eitt rættleiðandi rit í siðiligum og gudsóttandi lívi fyri børn. Bók hansara Robinson hin yngri (1779-80) gjørdist beinleiðis grundarlagið fyri barnabókini um Robinson Crusoe nógv meira enn bókin hjá Daniel Defoe. Campe broytti sjálvan tekstin og feldi eisini inn í søguna orðaskifti millum børn og pápa teirra, sum sigur søguna. Pápin leiðbeinir børnunum, hvussu tey skulu meta ymsar hendingar í søguni, var tað t.d. rætt, at Robinson drap villmenninar, sum Fríggjadagur flýddi undan? Hevði hann syndað, tá ið hann myrdi teir ella gjørdi tað einki, tí teir vóru villmenn, spyrja børnini. Pápin ger úrskurðin, at tað er líka skeivt at drepa villmenn sum onnur menniskju, men Robinson drap í sjálvverju, og tað er avgerandi, tí tá ið menniskjað hevur tveir kostir, at doyggja ella at drepa, vil Gud, at tað skal verja sítt egna lív. Seinni varð hetta orðaskiftið tikið úraftur, helst tí at børnini hava ikki tímað at lisið tað.

Sólarmagn og Robinson Kruso

Ungmannafeløgini høvdu um aldaskiftið og tey fyrstu áratíggjuni í hesari øldini stóran mentanarligan týdning í Føroyum. Sverre Patursson skipaði við fyrimynd í norskum ungmannafeløgum og kveiktur av føringafelagshugsjónunum fyri, at felagið Sólarmagn, ungmannafelag fyri Kirkjubø og Velbastað, varð stovnað í 1895. Hetta var fyrsta ungmannafelagið í Føroyum. Tað var opið fyri kvinnur og menn frá tólv ára aldri. Upprunaliga æt felagið Kirkjubøar kjakfelag og bar í nakrar mánaðir hetta navnið, ið samsvarar við sokallað „samtalelag“ í Noreg um somu tíð. Navnið sigur frá ætlanini við felagnum: at mynda ein pall fyri umrøðu, har sum ungfólk av báðum kynum kundu venjast í at bera fram hugsan sína og taka lut í orðaskifti. Sama ár fekk felagið sær glæsiliga navn sítt við fyrimynd úr Gongurólvskvæði ( Svabos færøske visehaandskrifter 1937-39:392, r. 77; her við okkara stavseting):

Rólvur gekk frá strondum niðan
í tí sólarmagni
táið hann kom um breiða fjall
tá tók honum sól at fagna.

Felagið hevði tey fyrstu árini onga neyva endamálsgrein, men tá ið Føringafelag fór í tvíningar um stavingina, broytti Sólarmagn lógir sínar og setti inn, at felagið skuldi verja føroyskan tjóðskap og eftir førimuni styðja frælslyntan framburð.

Sum nevnt kom ungmannafelagshugmyndin úr Noreg. Tað fyrsta norska ungmannafelagið, sum vitað er um, varð stovnað í Sel í Gudbrandsdalinum í 1868. Síðan vórðu so við og við onnur bygdaungmannafeløg stovnað, og í 1896 varð Norigs Ungdomslag stovnað í Tróndheimi. Málspurningurin stóð eina fremst av teimum evnum, sum norsku ungmannafeløgini arbeiddu við, og annars menta- og menningarmál av sama slag sum tey, ið føroysku ungmannafeløgini tóku upp. Tey norsku feløgini sóu tað sum eitt høvuðsyrki at savna bygdaungdómin og seta fram ein valmøguleika mótvegis býarlívinum í Oslo og aðrastaðni.

Livandi mentanartrá og framburðshugur eyðkenna virksemi Sólarmagns. Her skal verða nomið við okkurt, sum horvir at áhuganum fyri bókmentum og barnauppaling.

Í 1897 gav felagið út álmanakka, sum æt Hent bók fyri hvørt hús. Fremst í honum var kalendari við daganøvnunum á donskum. Annars hevði hann hentar upplýsingar um ferðaætlanir, postgjøld o.s.fr. Álmanakkin varð prentaður í Reykjavík, men tiltakið eydnaðist ikki betur enn so, at felagið gav hann bara út eina ferð.

Á fundi 26. apríl 1914 varð samtykt eftir áheitan frá Studentafelagnum í Keypmannahavn at styðja útgávu av yrkingum Janusar Djurhuus við peningainnsavning millum limirnar.

Á fundi 7. mars 1915 bar formaður felagsins, Sverre Patursson, fram hugsanina um at fáa eitt tíðarrit, ið umfataði virki felagsins gjøgnum tíðina. Hetta varð tó av ongum.

Á fundi 9. mars 1913 er umrøðuevnið, hvat gerast skal til at „nøra um kynstrið“, um listina. Nomið verður við byggikynstur, myndalist, skaldskap og annað, og hugmynd um „framsýning í føroyskum kynstri ár 1915“ kemur fram. – Á hesum fundinum ber orðstýrarin, Jóannes Patursson, upp á mál hugmyndina um at fáa Robinson Kruso á føroyskum. RobinsonKruso hevur vituliga ikki verið ókend í Føroyum á donskum máli (navnið Fredag er neyvan til aðrastaðni enn her, sum tað eins og onnur nøvn við f- hevur verið nýtt til at kalla fríggjadagsbørn sum seinna navn ella eitt av fleiri nøvnum; sbr. J.H.W. Poulsen 1970). Á nýnorskum var Robinson Kruso komin út 1905 í týðingini hjá stóra barnabókahøvundinum Rasmus Løland; útgevari var Málkassa, Noregs ungdomslag. Á íslendskum kom Robinson Kruso út í 1880, týdd av Steingrími Thorsteinssyni, skaldi og tiltiknum týðara.

Eftir henda fundin 9. mars 1913, er glopp í fundarfrásøgnunum, tí skrivarin, Helena Patursson, var sjúk. Eingin frásøgn er frá tveimum fundum, so ikki er gott at vita, um meira hevur verið frammi um Robinson Kruso á teimum.

Ein sólarmagnsfundur, hildin 8. januar 1914, setur bókmenta- og listaáhuga felagsins inn í tað víðari høpið, sum hann hoyrir til í sum partur av framburðshugsanini. Hesin fundur hevur til umrøðuevni „barnauppaling yvirhøvur“.

Alment kunnu vit siga, at spurningurin um, hvussu børn eiga at verða uppald, leikar mest á í miklum broytingartíðum, sum gera, at alt ikki fær hildið fram í sama lag sum áður.

Hvussu heldur nú fundarfólkið, at uppaling eigur at vera? Hugsanirnar eru ymiskar. Orðstýrarin leggur fyri við, at ta gamla var, at ilt skuldi koma fyri ilt. Hann heldur tað vera skeivt at nýta koyril og harða revsing, tað gevur børnunum trælsinni og lærir tey at lúgva til at sleppa undan at verða tyktað. Síðan nevnir hann Rousseau sum ein, ið hevði gott skil á uppaling og greiðir frá, hvussu barnið eftir hugsan Rousseaus eigur at sleppa at læra av royndum sínum, t.d. ikki beinanvegin fáa eitt nýtt leika fyri tað, sum tað hevur brotið, men sleppa at kenna sakn og sorg. Ein tiltikin svenskur uppalari, sigur hann, bæði spælir og lesur við børnunum, og hann veltir, sáar og heystar við teimum, grætur og læir við teimum – tað góða skal alast fram við góðum. Koyrilin hevur ongar talsmenn á fundinum, men ført verður fram, at tann gamla tíðin fostraði líka stórar og góðar menn sum seinni tíðir, og at hóast teir gomlu „vildu banka devulin úr ungdóminum“, so vóru tey, ið høvdu fingið koyrilin, ofta kenslusom og djørv. Neyðugt er at læra børn at verja seg og at reka ilt burtur við illum. Um tað seinasta er eitt sindur av ósemju. Atfinning verður sett fram móti, at smábørn verða sett til bókliga skúlagongd, áðrenn tey eru búgvin og fyrireikað til tess. Tað rætta var, at lærararnir fyrst gingu úti í náttúruni við børnunum og tosaðu við tey um land og fólk, grót og vøkstrir – síðan bar til at fara undir tað bókliga.

Umframt tann stóra spurningin um, hvussu tað góða best verður alt fram og tað illa hildið burturi, verður dentur lagdur á at sameina tað andliga og tað handliga. At kunna børnini við náttúruna, lata tey røkta jørðina og heysta grøðina, er ikki minni neyðugt í upplæringini enn bókalærdómurin. Tað at handligt yrki verður nevnt saman við skúlanum, er ein ábending um, at størri krøv verða sett til skúlan enn fyrr. Tann handliga upplæringin heima við hús dugir ikki longur til fulnar, samfelagsbroytingarnar gera, at børnini mugu læra annað, enn bara tað, sum foreldrini duga. Broytingarnar gera eisini, at foreldur meira og meira hava arbeiðsdag sín langt heimanífrá og frá børnunum. Í teimum størru plássunum verður tørvur á barnaansing; fyrsti barnagarðurin læt upp í Havn í 1892 (Malan Simonsen 1985: 41-42)..

Hvussu eisini tíðaruppfatanin broytist, speglast á talandi hátt í fundarevni Sólarmagns „arbeiði og tíð“ (8. nov. 1914). Har varð røtt um, hvussu týðandi tað er fyri okkara nútíðarlív at halda hús við tíðini, vera stundislig og „fylgja tímareglum í øllum okkara gerningi, alt tað kann gerast /.../ Akkurátheit til klokkuslagið, tað átti Sólarmagn at venja limir sínar til.“

Vit síggja, at umrøðan um barnauppaling, sum í Evropa og Norðurlondum var vaksandi fyrst í 20. øldini, var ikki ókend í Føroyum. Við tjóðskaparrørsluni kom fram kravið um at fáa móðurmálið inn í skúlan, tí tað var menniskjansliga rætt og natúrligt og haraftrat námsfrøðiliga munabest. Háskúlin, sum tók at virka í Føroyum 1899, vildi fostra næmingar sínar upp við at tala til kenslur og vit teirra sum einstaklingar; næmingurin var ikki eitt ílat, sum tað bar til at stoyta bókalærdóm í, og um tað bar til, so var tað til meira ógagn enn gagn. Háskúlamenninir leggja fram hugsan sína um hetta m.a. í tíðarritinum Búreisingi 1902. Hugsanin um menniskjað sum einstaklingin, ið búnast og mennist best í samlívi við náttúruna, tí í náttúruni meira enn í menniskjasamfelagnum lærir tað seg sjálvt og lívsins sonnu lógir at kenna, gongur aftur til Rousseau, og hon gongur eyðvitað inn í eitt annað høpi í Føroyum um seinasta aldaskifti enn í Fraklandi um 1750. Har kom hon fram sum andgerð móti stórbýarmenning, fínmentan aðalsins og byrjandi kapitalistiskari menning. Her sum eitt amboð til at sameina huga og hond í takinum at seta ferð á at nútíðargera føroyska samfelagið til gagn fyri fólkið og sum ein andgerð mótvegis donskum lærdómsautoriteti, sum teir føroysku vakstrarsprotarnir stríddust fyri sjálvstøðu mótvegis.

Uppalingarskyldan hvílir á hvørjum samfelagslimi, hildu tey í Sólarmagni, og náttúran er lærumeistari gór. Eisini tann rætta bókin kann vera góður stuðul, og tey kusu Robinson Kruso, somu bók sum Rousseau valdi til amboð í dreingjauppaling síni. Sverre Patursson, blaðmaður eins og Daniel Defoe, føroyskaði Robinson Kruso, ið Føroya ungmannafelag gav út 1914.

Mentanarstríð og politikkur

Útgávan av Robinson Kruso á føroyskum gjørdist ein brennidepil fyri aktuellar politiskar spenningar millum Danmarkar og Føroya og Noregs – við Íslandi í baksýni sum ræðumynd ella fyridømi alt eftir, hvørjum veingi sjónarhornið lá hjá.

Tað fyrsta, ið er til skjals um hugskotið at fáa Robinson Kruso á føroyskum, er sum nevnt í frásøgn frá sólarmagnsfundi 9. mars 1913. Og seinnu helvt av 1913 er nógv blaðskriving um, at tað er í umbúna at geva Robinson Kruso út á føroyskum: norsk bløð bera tíðindi, at Noregs ungdomslag ætlar at kosta føroyska útgávu av Robinson; donsk bløð taka tíðindini upp og halda ætlanina vera naska móti Danmark; Dimmalætting tekur tíðindini upp eftir donskum bløðum og gevur teimum rætt. Tingakrossur verjir ætlanina.

Í blaðkjakinum (sí Uppískoyti) býta føroysku partarnir seg politiskt í sjálvstýrispartin, sum styðjar útgávuna, og sambandspartin, sum er ímóti henni. Men tað sum stríðst verður um, tykist ikki vera kjarnin í spurninginum, nevniliga um bókin eigur at koma á føroyskum. Heldur tykist stríðið at taka seg upp, tí at stuðulin frá Noregs ungdomslag verður fataður sum stuðul til føroyingar móti „Danskerstræbet“ í Føroyum og sum hátíðargáva til minnis um 1814, tá ið Noreg fór úr Danmarkar ríki. Hervið vóru hermótini sett. Stríðsevnið var, hvussu nógv samskifti føroyingar áttu at hava við Noreg ella rættari sagt partar av norsku mál- og ungmannafelagsrørsluni, og tað var als ikki nýtt men gongur gjøgnum føroyska blaðskriving frá um aldaskiftið og fyrr.

Í Føroyum vendi Dimmalætting sum málgagn sambandsfloksins við Klaff Skallum sum blaðstjóra sær ímóti útgávuni av Robinson Kruso, men Tingakrossur, málgagn sjálvstýrisfloksins við Petur Alberg sum blaðstjóra styðjaði hana.

Hóast stríðið sæð frá partinum, sum var ímóti útgávuni, ikki er um, hvørt Robinson skal koma á føroyskum ella ei, men um norska uppíblanding í viðurskiftini millum Føroya og Danmarkar, so kann hetta illa síggjast sum tann fulla orsøkin til mótviljan frá Dimmalætting. Sambandsflokkurin bardist í hesum árum hart ímóti at víðka plássið hjá føroyskum máli yvirhøvur. Eitt tað besta dømið um hetta er tann illa gitna grein 7, sum varð sett í 1912 eftir ynski sambandsmeirilutans á løgtingi. Í grein 7 var danskt gjørt til undirvísingarmál hjá teimum eldru børnunum í øllum lærugreinum uttan føroyskum. Grein 7 var í gildi til 1938, hóast hon tá hevði verið feld av nógvum løgtingssamtyktum, og langt eftir tað kendust eftirkembingarnar av henni og teirri forðan, sum hon var í arbeiðinum at skapa og fáa út føroyskar skúlabøkur. Til samanberingar kann nevnast, at í Íslandi hevði íslendskt altíð verið undirvísingarmálið, og í Noregi fekk nýnorskt formliga full rættindi í barnaskúlanum í 1892 (Stegane 1987: 177). Virkið hjá ungmannafeløgunum og øðrum fyri føroyskum máli og bókmentum fór fyri tað mesta fram ikki bara uttan stuðul frá myndugleikunum, men teir arbeiddu beinleiðis ímóti. Sum støðan var, var tað eisini trupult hjá tí partinum, sum virkaði fyri at bøta støðuna hjá føroyskum, at nýta føroyskt í skrift, tí so fá høvdu lært at lesa og skriva tað. Tingakrossur var mest skrivaður á donskum, eisini hesin stubbin, sum harmast um trotið á skúlabókum ( Tingakrossur 29.04.1914):

/…/ Blandt de Lærebøger, som vore Skoler… lider under Savnet af, er… er færøsk Geografi /…/ For længere Tide tilbage forlød det, at en saadan Geografi var under Udarbejdelse… Vor skoleinteresserede Amtmand Rytter lovede den energiske Lærer sin Støtte ved at bekoste Bogens Udgivelse, og med Forventning imødesaa jeg og flere af mine Kolleger… den længe savnede Bog. Men Tiden led /…/ og nu erfarer jeg fra bedste Kilde, at den færøske Geografi er opgivet. /…/ Til Amtmand Rytters Løfte om pekuniær Støtte var der nemlig knyttet den udtrykkelige Betingelse, at Bogen skulde skrives paa dansk /…/ Undirskrivað: En Lærer.

Uppíløgurnar í donskum bløðum um útgávuna av Robinson Kruso á føroyskum, sum eg eri komin fram á, liggja allar á sama bógvi og eru ímóti, og tað má haldast at vera ivasamt, um nakað danskt blað hevur talað fyri, tí so hevði tað helst verið at sæð aftur í Tingakrossi.

Tann harði danski viðskurðurin móti „norðmannagávuni“ verður í blaðskrivingini grundaður á, at gávan verður knýtt saman við 100 ára minnishaldið fyri, at Noreg fór úr danska ríkinum.

Í fyrsta lagi hava nógvir danskarar ilt við at fegnast við minnið um hesa skerjingina av ríkinum - tað sæst t.d. í oddagrein í Nationaltidende 20.051914:

/…/ Christiania "Morgenbladet"/…/ anfører med Beklagelse, at der ikke fra de nærmeste Nabolande er indløbet en lignende Hilsan, som de Forenede Staters Præsident /…/ Vi ønsker ikke at benytte Norges Hundredaarsfest til Beklagelse og Bebreidelser, vi erkender, at det norske Folk var en Nation for sig, som ifølge de Nationalitetsideer, som vi selv hævder, havde krav paa Selvstændighed, og vi glæder os oprigtigt over det norske Folks Udvikling i det forløbne Hundrede Aar, men man kann ikke forlange, at det officielle Danmark helt skal se bort fra det Tab, som den danske Stat led i 1814 /…/.

– her má havast í huga, at í 1914 var avkoloniseringin í heiminum komin stutt á leið, heimsveldahugmyndafrøðin var enn rættiliga borðbær í Evropa.

Í øðrum lagi verður stuðulin frá Noregs ungdomslag tulkaður sum roynd at draga Føroyar frá Danmark til Noregs – sum aftur hevði verið enn størri skerjing av danska ríkinum.

Formaðurin í Noregs ungdomslag greindi sjálvur stuðulin sum móttiltak til „danskerstræbet“ í Føroyum. Men hvør er so bakgrundin fyri stuðulstiltakinum, sæð út frá áhugamálunum, sum Noregs ungdomslag stóð fyri? Felagsskapurin var virkin í stríðnum fyri nýnorskum, sum tá varð nevnt landsmál. Stríðið millum tað dansk-norska bókmálið og nýnorskt var ofta hart; ein tann harðasta orrustan stóð í 1899, tá ið Bjørnson eirindaleyst leyp á bóndamentanina og landsmálið. Bókmál var málið hjá yvirstættini, embætismonnum og borgaraskapi, tikið í arv frá tíðini, tá ið Noreg var í donskum ríkisfelagsskapi; tað var skriftmálið. Nýnorskt var málið hjá meginpartinum av fólkinum, bóndum og bygdarfólki, og tað var ungt og avmarkað sum skriftmál. Stevnumiðið hjá málrørsluni, at menna nýnorskt sum stovnamál og skriftmál á øllum økjum, var tí tjóðskaparligt men eisini sosialt og bygdarpolitiskt; men málrørslan fekk ongantíð rættiligt samband við arbeiðararørsluna, sum stóð sterkast uttan fyri tað nýnorska økið, tá ið hon vaks fram.

Hjá Noregs ungdomslag var tað eyðsætt, at samsvar var millum tess egna stríð móti bókmáli og støðuna hjá føroyskum mál- og mentanarstarvi mótvegis donskum. Stuðulin er tí sprottin av samhuga og samstøðu við tey, ið stríðast sama stríð. Samsvar er eisini í tí, at føroyska málrørslan møtir mótstøðu bæði innanlands og í Danmark, eins og bókmálsparturin í Noreg fekk stuðul úr Danmark.

Annað mál er, at sjálvandi er tað ikki uttanveltaður næstrakærleiki, ið dregur Noregs ungdomslag at Føroyum. Tiltakið er eisini „hjálp til sjálvhjálp“. Meðan bókmálið við háborg síni Oslo fekk stuðul úr Danmark, leitaði málrørslan sær stuðul vestanhavs, í "vesturvegi": tær „norrønu stevnurnar“ vóru sprotnar í norsku málrørsluni til at fylkja tað vesturnorrøna økið, føroyingar og íslendingar saman við norðmonnum; føroyskt og nýnorskt vóru felags um at vera ung skriftmál, og føroyskt varð róst sum fyrimyndarligt, tí tað stóð nærri fornmálinum enn nýnorskt. Stutt sagt, tá ið norska málrørslan styðjar føroyskt málstarv, styrkir hon sítt egna málevni.

Blaðstríð í trimum londum

Kjakið í føroysku bløðunum um Robinson-útgávuna var elvt av teirri donsku og norsku skrivingini um málið. Næstan hvørja ferð Dimmalætting og Tingakrossur taka málið upp, er tað til at endurgeva og gera viðmerkingar til okkurt, sum er skrivað í donskum ella norskum bløðum, samstundis sum støða verður tikin fyri og ímóti.

Fyrstu ferð Robinson er kjakevni í føroyskum bløðum, man vera í hesum stubbanum í Dimmalætting 19. juli 1913, sum blaðið tekur upp úr danska Politiken (10. juli 1913):

Danskerstræbet?

En norsk gave til Færinger

Med denne Overskrift bringer det radikale Dagblad „Politiken“ følgende Artikel:

„I sidste Nummer af Kristianiabladet „Norske Intelligens-sedler“ meddeles, at „Norigs Ungdomslag“, hvis Formand er Maalmanden Professor Gjelsvik, paa et Møde fornylig har vedtaget at skænke Færingerne en Mindegave til næste Aar – 100 Aars Jubilæet for 1814 – for derved at „vise Sympathi for det Arbejde, som udføres mod Danskerstræbet paa Færøerne“. Gaven skal bestaae af et Exemplar paa færøsk af „Robinson Crusoe“ til hvert Skolebarn over 10 Aar.

Det er et Udslag af den norrøne Bevægelse, som i de senere Aar nu og da har vist sig blandt Nationalister i Norge, paa Island og Færøerne. Tanken om at forære færøske skolebørn „Robinson Crusoe“ er i og for sig smuk, men som Led i en unaturlig nationalistisk Agitation taber den unægtelig sin Tiltrækning. Det kunde have Interesse at vide, hvad man i Norge forstaar ved „Dansker-stræbet paa Færøerne“. Udenfor de snævreste Kredse, der slutter sig til den norrøne Bevægelse, kendes „Dansker-stræbet“ – saa vidt vi ved – ikke nogetsteds paa Færøerne, og Forsøget med disse norrøne Stævner er som bekendt helt mislykkedes.“

Tær norrønu stevnurnar, sum her eru nevndar, vóru íbirtar av Noregs ungdomslag. Tann fyrsta var á Voss við Bergen í 1908. Til ta stevnuna kom innbjóðing til Havnar ungmannafelag, sum var stovnað í 1906 eftir hugskoti frá Nyholm Debes, ið var afturkomin úr Bergen í 1904 eftir 6 ára dvøl har. Formaður felagsins, M.A. Winther, og næstformaðurin, A.J. Ziska, fyrireikaðu ferðina. Norðmenn sendu skipið Miru eftir teimum 100 føroyingunum, sum fóru á stevnuna. Vestmannalaget skipaði fyri føroyskum dansi í Nygaardsparken í Bergen og á Breiðabliki á Voss, har 10.000 ungfólk úr ymsum bygdaløgum vóru samankomin. Har helt H.A. Djurhuus røðu og legði fyri við yrkingini „Tað gellir í skorum“.

Føroyingar buðu norðmonnum at vitja Føroyar afturímóti, og í 1911 kom Noregs ungdomslag stevnuferð til Føroya, stór mannfjøld kom higar við skipinum Namsos, og her varð 2. norrøna stevnan hildin. Við í ferðini vóru millum onnur Anders Hovden, prestur og skald, Lars Eskeland, háskúlastjóri, Gjelsvik, professari og formaður í Noregs ungdomslag, Matthías Jochumsson, skald úr Íslandi, hann sum yrkti íslendska tjóðsangin. Fólkafundir vóru í Havn undir Varða og í Kirkjubø, í dómkirkjumúrinum. Har talaði Anders Hovden.1) Eitt minni um ta føroysku undirtøkuna við norrønu stevnunum eru sangir í 1. útg. av Songbók Føroya Fólks 1913; somuleiðis í 2. og 3. útg. frá 1920 og 1931 í partinum VIII Norrøna tjóðin undir yvirskriftini „Norrøna stevnan í Noreg 1908“. Formaðurin í Havnar ungmannafelag, tann radikali M.A. Winther, skrivaði ferðafrásøgn um noregsferðina 1908. Tað skilst, at undan ferðini hevði Dimmalætting verið á gosi, tí hon helt hana standa fyri „separatismu“.2) Tað tykist ikki at hava verið, sum Politiken skrivaði, „de snævreste Kredse“ (sí omanfyri) men øll sjálvstýrisrørslan, ið tók undir við teimum norrønu stevnunum.

Samstundis sum skrivingin tók seg upp í Politiken, stendur í Gula Tidend, blaðnum hjá Noregs Mállag, ein stubbi úr frásøgn um ársfundin hjá Noregs ungdomslag . Gula Tidend kom út í Bergen og fylgdi sera væl við frælsisrørsluni í Íslandi og Føroyum. Málsliga umboðaði blaðið víðgongda endurvekingar- og málreinsanarstevnu.

Formannen sagde fraa at fraa Færøyarne hev han fenge mange brev um at sidan Færøyferdi var hev danskarne teke upp arbeid reint fyr tyning av Færøymaalet. Det kunde vera godt aa gjeva deim ein tanke um at me ikkje hev gløymt deim.

Han gjorde framlag um at me fekk umskriva Robinson Crusoe til færøysk. Det vil dei gjera fyr inkje der burte. So skulde me faa boki prenta og i so stort upplag at kvart einaste barn fekk boki, anten hefta elder bundi. Det vart samr. vedteke.

Gula Tidend, 10. juli 1913

Føroyaferðin, sum her er nevnd, sipar til norrønu stevnuna 1911.

Tað fyrsta, sum Tingakrossur (13. aug. 1913) prentar viðvíkjandi Robinson, er orðaskifti í Dagbladet í Kristiania millum ein danskan mann, Helge Andersen, og Gjelsvik, formann í Noregs ungdomslag. Helge Andersen finst m.a. at tí, at stjórnarblaðið Dagbladet setur kílar millum danir og føroyingar við at bera tíðindini, at Noregs ungdomslag vil geva føroyingum minnisgávu til at vísa teimum samhuga í starvinum móti „fordansking“. Gjelsvik svarar, at ætlanin er ikki at spilla viðurskiftini millum Danmarkar og Føroya, men at geva føroyskum børnum føroyskan lesnað. Kenna danir slíkan samhuga við føroyingum, at teir vilja geva føroyskum børnum Robinson Kruso á føroyskum, er Noregs ungdomslag til reiðar at taka seg burturúr – „det er altid raad med den pylsa, som er for lang“, heldur hann fyri.

Viðmerkingin hjá Tingakrossi til hetta er: „Nu staar det til Danskerne at komme Nordmændene i Forkøbet!“ – Í Danmark varð tikið við hesi avbjóðingini á sín hátt, men ikki við at taka ómakin frá Noregs ungdomslag og prenta Robinson Kruso á føroyskum. Mótleikurin tykist at hava verið ein annar, nevniliga at geva føroyskum børnum danskar bøkur, tó ikki øllum føroyskum børnum men bara teimum dugnaligu. Hesin tíðindastubbin stóð í Dimmalætting 10. des. 1913:

Boggave. Efter sikkert Forlydende agter Danmarks-Samfundet at sende en større Gave, bestaaende af gode danske Bøger til Fordeling mellem Folkeskolerne paa Færøerne, hvor Bøgerne tænkes uddelte som Flidspræmier.

Tað omanfyri nevnda Danmarks-Samfundet varð stovnað í 1908 av fólki av Danmark, sum vildi styrkja ta donsku tjóðskaparligu eindina.

Seinnu helvt av 1913 fór eitt ógvuliga heitt blaðkjak fram um Robinson Kruso. Føroya ungmannafelag, sum stóð fyri útgávuni, sendi eina mótmælisyvirlýsing móti teirri donsku skrivingini til Ritzaus Bureau. Yvirlýsingin er prentað í Tingakrossi 24. september 1913 undir yvirskriftini En Protest og snýr sær móti uppíblandingini og teirri illviljaðu skrivingini í summum donskum bløðum.

Tað vísti seg, at Ritzaus Bureau vildi ikki almannakunngera mótmælið frá Føroya ungmannafelag, men sendi tað aftur óprentað. Hesum boðar formaðurin í Føroya ungmannafelag frá í Tingakrossi 29. oktober. Hendingin elvir Tingakrossi til at sláa fast, at donsk pressa alment hevur verið og er partísk og steingir føroysku sjálvstýrisrørsluna úti; og at hetta er serliga grefligt í hesum ávísa føri, tá ið summi norsk bløð flyta rong tíðindi úr Danmark viðvíkjandi klagum úr Føroyum um norska agitatión.

Endabresturin á blaðkjakinum tykist at hava verið, at Dimmalætting dró støðuna hjá sámiskum í Noreg uppí: málmenninir áttu heldur at hugsa um teir norsku sámarnar í staðin fyri at demonstrera móti undirvísingini í donskum í Føroyum . Østsjællands Folkeblad sigur frá Dimmalætting, at nú áttu føroyingar at sent norskum málmonnum eina vakra barnabók á sámiskum til at geva teimum neyðars sámabørnunum, og Dimmalætting heldur, at tað hevði dámað málmonnunum lítið. Samanumtikið hoyra hesar hendingar neyvt saman: Norrønu stevnurnar í 1908og 1911, sum stimbraðu samstarvið millum norsku ungdóms- og málrørsluna og føroysku ungdóms- og tjóðskaparrørsluna, men vóru illa umtóktar av sambandsflokkinum og stuðlum hansara í Danmark. Ásetanin av grein 7 í 1912 , framd av sambandsflokkinum, hatað og mótarbeidd av sjálvstýrisfólki. Robinson Kruso, útgivin í 1914 av Føroya ungmannafelag við stuðli frá Noregs ungdomslag á 100 ára hátíðarári Noregs.

Tað liggur sera nær at síggja Robinson Kruso sum beinleiðis svar til grein 7. Henda lógargrein útihýsir føroyskum úr skúlagongdini hjá stórum børnum. Robinson Kruso varð latin júst hesum størru skúlabørnunum, tíggju ár og eldri, sum gáva. Hetta var vissuliga ikki lógarbrot, men tað var sanniliga móti andanum í grein 7.

Robinson Kruso fagnaður

Heystið 1914 fór at nærkast tí, at bókin kom út. Fráhaldsblaðið Dúgvan í Havn við blaðstjóranum Rasmusi Effersøe stóð uttan fyri kjakið um norðmannagávuna, men bar í oktober 1913 tíðindi um útgávuætlanina. Í einum teigi við bókatíðindum stendur:

Robinson Crusoe paa Færøsk. Som bekendt vil „Norigs ung-domslag“ forære hvert færøsk Skolebarn over 10 Aar et Eks-emplar af den berømte Bog „Robinson Crusoe“ i færøsk Over-sættelse og forsynet med Illustrationer. Denne Bog er oversat til alle Kultursprog. Oversættelsen til færøsk besørges af hr. Journalist Sverre Patursson. Trykningen af Bogen er nu paabegyndt.

Tað er næstan løgið at lesa henda stuttorðaða tíðindastubban mitt í øllum kjakinum. Her er hvørki lastað ella lovprísað. Gjøgnum ta uttanveltaðu orðingina skínur kortini, at mentamaðurin Rasmus Effersøe heldur fong vera í, at bókin, sum er týdd til øll mentamál, nú eisini kemur á føroyskum. Her er fyrstu ferð nevnt, at týðarin er Sverre Patursson. At handritið var farið til prentingar, visti blaðstjórin á Dúgvuni,Robinson Kruso varð prentaður í prentsmiðju Dimmalættingar eins og Dúgvan.

Barnablaðið Ungu Føroyar, sum Símun av Skarði stýrdi, boðar hugaliga frá Robinson í augustblaðnum (Nr. 8) 1914, stutt áðrenn bókin kom út:

Gleðið tykkum, børn, sum eru 10 ára gomul og meir; tí nú fáa tit brátt eina frálíka góða og stuttliga bók, og tit ikki bert fáa hana, men fáa hana ókeypis. /.../

Stóra tøkk skal „Norges ungdomslag“ hava fyri hesa bók, sum óivað vil verða mongum barni til mikla gleði.

So kom bókin út. Rúmliga eitt ár eftir at eljustríðið byrjaði í bløðunum, skrivaði Tingakrossur 9. sept. 1914:

Norðmannagávan til føroysk skúlabørn.

Hin víða gitna føroyska Robinson Kruso er nú útkomin, og í fyrradagin fingu skúlabørnini í Havn hana í hendi. Tey vóru fegin við.

Í næsta blaði verður greiniligari sagt frá hesari bók.

Sum sagt, so gjørt. Í næsta blað, 16. sept., kom eitt ummæli:

Betri hevði „Noregs ungdomslag“ ikki kunna[ð] valt, tá ið tað fór at geva føroyskum skúlabørnum eina bók, enn „Robinson Kruso“. Eingin barnabók er sum hon tiltikin um allan heimin og eingin hevur staðið betri móti tíðartonn enn hon; nú eins og fyri 200 árum síðani er henda søgan líka nýggj og líka forvitnislig.

Næst Norðmonnum, sum givið hava bókina, er umsetarinum hr. Sverre Paturssoni at takka fyri, at Robinson Kruso er blivin ein so frálík føroysk barnabók. Vit eiga nærum einki av barnalestri, og tað er heldur ikki ein og hvør, sum hevur hegni til at skriva fyri børnum; málið er her ofta størsti vansin. Men hetta hegni eigur Sverre Patursson. Í hansara umseting verður Robinson lisin av føroyskum børnum lættligari og við manga ferðir meira úrsliti enn á donskum máli.

Ein 10-ára gamal piltur skrivar um bókina:

„Nú eri eg liðugur við „Robinson Kruso“, og tað má eg siga, at betri bók havi eg ikki lisið. Henda søgan um hin óføra raska Robinson, hvussu hann kom til oynna og har bygdi sær hús, og hvussu hann bjargaði villmanninum, sum hann kallaði „Fríggjadag“, og hvussu teir strevaðust saman, alt hetta og mangt annað er so væl fortalt, at eg orkaði ikki at sleppa henni, fyrrenn liðugt var. Nú veit eg einki betri enn at biða allar teir dreingir, sum hava fingið hana, um at lesa Robinson Kruso sum skjótast.“

Dimmalætting man hava hildið, at nú var „tíð til frið at venda“, og hvat var at gera, tá ið bókin nú var útkomin? Hon sýnist ikki at taka hana upp á tunguna. Eftirkembingar hómast í hesum stubbanum í Tingakrossi 2. des., sum annars sigur frá fólkaeydnuni hjá Robinson:

Som et smukt Eksempel paa den Yndest, Nordmændenes omstridte Gavebog til de færøske Skolebørn har vundet hertillands, foreligger nu et komponeret Bind i Guld og Sorttryk fra H.N. Jacobsens Boghandel. Paa Forsiden bærer det nydeligt udførte Bind en lundbyesk Tegning af et Gazelhoved og Ryggen smykkes af en stiliseret Vildvinsranke samt „Robinson Kruso“ i ægte Guld. Det er en stilfuld og værdig Iklædning, vor bedste Børnebog her har faaet.

Stríðið um Robinson var av. Hon var komin, og nú varð hon lisin, lisin upp í taddatesk, til at kalla bart út einki var eftir av henni. Onnur útgáva kom í 1951 við myndum eftir Ovild Didriksen, tá hevði bókin ikki fingist í nógv ár – og tað sama er at siga nú, hon kemur triðju ferð, hesa ferð við teimum gomlu myndunum.

Tað er ivaleyst, at fyri eina fjøld av børnum var tað ein ógloymandi hending at fáa Robinson Kruso á føroyskum í hendur, og eingin føroysk bók man hava verið lisin meira. Tann tronga gøtan, sum fyri bókini lá, áðrenn hon gjørdist veruleiki, hevur mestur gjørt gleðina um hana so mikið størri.

Enn eru fólk á lívi, sum minnast, tá ið tey fingu bókina, nýkomna, og eiga hana enn. Ein av teimum er Poul Niklái Poulsen av Kirkju, føddur í 1907, sum hevur verið lærari í Árnafirði. Abbi hansara var føringafelagsmaðurin Símun Mikal Zachariassen, sum var lærari í Fugloy, og tí fekk Poul Niklái bókina, tá ið hon kom út, hóast hann var bara sjey ára gamal, og hann las hana við stórari gleði aftur og aftur, „hóast føroyskt var bannlýst“. Bókina eigur hann enn. Andrea Samuelsen úr Vík, fødd 1900, mintist, at beiggi hennara, Óla Jákup, fekk bókina tólv ára gamal. Sjálv hevur hon ikki lisið bókina, men kennir hana kortini og tekur til, orðini: „Neyðar, neyðar, Robin“ og hvussu Fríggjadagur taldi „ein, tveir, tríggir; ein, tveir, tríggir“. Jóhan Adolf Petersen í Norðdepli, føddur 1920, sigur frá, at ein uttanbudarmaður í gomlu handilshúsunum hjá Jens Klæminti úti í Klaksvík æt Fredag Eliassen. Hann arbeiddi nógv inni í vørugoymsluni, og har hevði hann Robinson Kruso liggjandi, las altíð í henni og dugdi hana uttanat. Tá ið rópað varð inn í goymsluna eftir honum, rópaðu tey „Robinson!“ Og tá ið teir, sum vóru við handilin, Fredag ella onkur annar, spurdu útróðrarmenninar: „Hvar fara tit?“ so svaraðu teir: „Robinson siglir suðureftir“ – somu orð ið standa undir eini myndini í bókini (s. 20). Hesum líkt er tiltakið tey brúktu við Gjógv um onkun, sum var illa fyrikomin: „Robinson á flakanum!“ – hetta er eisini myndatekstur úr bókini (s. 33). Í húsunum hjá Jóhan í Norðdepli eru tvey eintøk av Robinson Kruso. Tvær systrar fyrru konu Jóhan høvdu fingið hana í skúlanum. Onnur bant sjálv sína inn í roð, hin er eisini innbundin og hevur gyltar stavir. Jóhan veit eisini um at siga, at ta' var Noregs ungdomslag, sum gav bøkurnar. 1) Sagt er, at á Velbastað varð Robinson Kruso lisin upp sum framhaldssøga í húsunum á Mýrini, tá ið hon var nýútkomin; fólk gekk inn at lurta, teirra millum eisini teir eldru menninir, og teir tóku søguna mestsum fyri veruleika, eins og teir tóku kvæðini fyri at vera sonn. 2)

Slíkar yndisligar minnislýsingar, 75 ár eftir at bókin kom út, siga nakað um tey spor, hon hevur sett.

Uppískoyti: Endurgáva av blaðkjakinum um Robinson Kruso.

Dimmalætting, 16. august 1913:

Norrønt

I „Svendborg Amts Dagblad“ læses nedenstaaende Artikel, som vi aftrykker uden kommentar:

Maalforbundet „Norigs Ungdomslag“ har paa et Møde i Skien vedtaget at give Færingerne en Mindegave til næste Aar, for dermed at vise Sympathi for den Kamp, som nogle Færinger fører mod det danske Sprog. Gaven bestaar i „Robinson Crusoe“ paa færøsk Maal til alle færøske Skolebørn.

En Hr. Gjelsvik, som er Formand i Forbundet, har Ansvaret for denne Taktløshed fra Maalfolkenes Side. Han, som er Lærer i Folkeret, bør have Rede paa den almindelige Høflighed, som ethvert Folk skylder det andet, ved ikke at blande sig i et fremmed Lands indre Anliggender.

„Vi ved ikke,“ skriver norsk „Ørebladet“, „om der foreligger noget dansk Overgreb med Hensyn til Sproget paa Færøerne. Men selv om saa var, vilde almindelig Takt og mellemfolkelig Høflighed tilsige, at Nordmænd ikke blandede sig i de færøske Anliggender. Hr. Gjelsvik er Lærer ved Universitetet i Folkeret. Hvis hans Lære staar i Samklang med Beslutningen i Skien, saa maa det være en ejendommelig Folkeret, som han docerer. Vi tror forøvrigt, at Sprogovergrebene foregaar i større Stil i Norge end paa Færøerne. Paa disse Atlanterhavsøer bor nogle Tusinde Mennesker, som har et Sprog, der ikke forstaas af noget andet Menneske i Verden. Disse faa Tusinder vil partout stænge sig ude fra Civilisationen ved ikke at lære noget andet Sprog. Men her hjemme i Norge har vi et Sprog, som tales og skrives af et Par Millioner og forstaas over hele Skandinavien, og dette Sprog søger vore hjemlige Maalmænd at kneble ved indførelse af et tillavet Sprog, som ikke tales af en eneste Nordmand til dagligdags.“

Det Norske Blads Betragtninger om de norske Maalmænds Taktløshed er fuldt berettiget, sandsynligvis er Ideen kommen ved Samarbejde med færingske „Maalmænd“, som i sin Tid rejste Hovedet, da Islænderne rejste Storagitation mod Danmark, og de havde en Gang en Folketingsmand i Danmark i Hr. Patursson; han faldt imidlertid, og hans Parti paa Færøerne er stadig taget af; ved sidste Folketingsvalg opstillede man ikke engang Kandidat. Men anmassende i højeste Grad er det, at norske Maalmænd foretager en Demonstration som nævnte; maaske vil dog fornuftige Færinger forstaa at vise de norske Maalmænd Vintervejen.

Vit síggja, at Svendborg Amts Dagblad er á rokinum um ætlan Noregs ungdomslags. Okkurt norskt blað ( Ørebladet, sbr. omanfyri) tekur undir og leggur samstundis eftir norsku landsmálsrørsluni. Dimmalætting ber skrivingina víðari uttan viðmerkingar.

Tingakrossur prentar orðaskiftið millum ein danskan mann, Helge Andersen, og N. Gjelsvik professara, formann í Noregs ungdomslag, tikið úr Dagbladet í Kristiania og prentað í Tingakrossi 13. august 1913. Helge Andersen sipar í grein síni til henda tíðindastubban í Dagbladet:

Norigs ungdomslag og færøyingerne

Norigs ungdomslag har vedtat at gi færøyingerne en mindegave næste aar for at vise dem sympati i arbejdet mot fordansking. Gaven skal bestaa av et eksemplar av „Robinson Crusoe“ paa færøymaal til hvert skolebarn over ti aar /.../

Dagbladet 8. juli 1913

Orðaskiftið millum Helge Andersen og Gjelsvik í Dagbladet, endurgivið í Tingakrossi 13. august 1913 við inngangsviðmerkingum frá Tingakrossi:

Noregs Ungdomslag og Færingerne

I Kristiania-„Dagbladet“ findes nedenstaaende interessante Ordskifte mellem en dansk Mand, Helge Andersen og Formanden for „Norigs ungdomslag“, Professor Gjelsvig, angaaende den storstilede Boggave, som Ungdomslaget til næste Aar har tiltænkt alle færøske Børn over 10 Aar. Gaven bestaar i en færøsk Oversættelse eller Bearbejdelse af Robinson Krusoe og mærkelig nok synes Meddelelsen herom at have vakt en ganske uforstaaelig Nervøsitet hos adskillige Danske der endog har givet sig Udslag i Avisartikler. Det her gengivne Ordskifte giver en god Forestilling om, hvorledes man fra dansk og norsk Side ser paa den „Affære“. Helge Andersen skriver:

Tillat mig, som er dansk undersaat, følgende bemærkning i an-ledning av meddelelsen i Deres ærede Blad av 8. juli d.a. paa forreste side og under overskriften: „Norigs ungdomslag og fær-øyingerne.“

Født i Danmark er jeg fra barnsben indpodet med kjærlighet ikke alene til mit eget fædreland, men ogsaa til vore nordiske frænder og ikke mindst til Norge, som jo naturligt staar os nærmest.

Efter vor sidste krig var det vel rimelig, at vi maatte føle os saa smaa, som vi virkelig er, og at vi gjerne saavidt mulig vilde gjøre baandet sterkere med dem, som staar os nær. Derfor maatte vi staa som interesserte tilskuere til en strid, som maal-saken er i Norge. Ogsaa vi har jo mange forskellige dialekt-sprog, som alle land, og ofte meget avvigende fra skriftsproget – og vi dyrker dem. Interessen for os ligger jo i, at vi mener det er en gjensidig fordel, at sproget – d.v.s. skriftsproget som bindeled – ligner hinanden. Men vi er først og sidst kun interesserte tilskuere, idet vi jo meget vel indser, at om nordmændene ikke synes det samme, maa det jo gaa modsat vore ønsker og mener, det er en selvfølge, at vi ikke kan delta i denne strid. Det synes os umotivert, at vi, naar riksmaals- og landsmaalsfolk debatterer, ofte av disse sidste blir benyttet som en slags skjældsord under udtryk som „pæredanske“. Det gjør ikke noget godt overfor danske, som jo dog har sterke sympa-tier for Norge og dets befolkning.

Naar „Dagbladet“, som jo er regjeringsblad, kommer med en saadan meddelelse, vil De maaske kunne forstaa, at vi finder det rimelig, om dette laa utenfor, og at Norge ikke blandet sig i dette. Der er næppe en danske, som ikke ønsker at komme godt ut av det med islændere og færinger. Vilde det mon ikke være rigtigst, om nordmændene lot os forsøke det i ro og fred?

Selvfølgelig staar disse bemerkninger kun for egen reg-ning, men da jeg tror at ha gjengit, hvad der almindelig tænkes av danske, har det maaske nogen interesse for et norsk publik-um.

Ærbødigst Helge Andersen

Hertil svarer Professor Gjelsvig:

Av det hr. Helge Andersen segjer i „Dagbladet“ for onsdag, ser eg, at danskarne tykkjer det er saart, at Norigs frilynde ungdom vil gjeva færøyborni, som slett ikkje hev for mykje lesnad paa sitt maal, Robinson Kruso paa færøymaalet. Tankegangen er: Naar Norigs frilynde ungdom gjev denne gaava, so er det skikka til aa skipla det gode samlivet millom det danske folket og færøyfolket. Eg kann ikkje vera einig i denne tankegangen, men det gjer meg ilt, at danskarne kjenner det so. Men til all lukke er det lett aa rette paa enno, det er altid raad med den pylsa, som er for lang. Paa Norigs ungdomslags vegner skal eg difor segja fraa: vil danskarne geva færøyborni Robinson Kruso paa færøymaal, so skal det vera oss ei glede aa lata danskarne gaa i vaar stad. Dei kann berre segja fraa, og me dreg oss undan. men vil danskarne ikkje, so viser det, at dei har ikkje større kjærleik til den færøyske nationaliteten og færøymaalet enn tyskarne til den danske nationaliteten og det danske maalet i Slesvig. Og daa maa ikkje danskarne taka oss ille upp, at me minnest frendefolket paa Færøyarne paa den maaten som tenkt er.

Hr. Helge Andersen slær paa, at danskarne er saa gilde, at dei held seg burt fraa maalstriden her i landet. Til dette vil eg segja, at dei treng ikkje um for vaar skuld aa leggja noko band paa seg soleis.

Danskarne i Danmark kann ikkje lenger gjera oss skade, og heimedanskarne eller kolonisamfundsdanskarne greider me lettere, so snart det vert kjent, at dei fær hjelp fraa Danmark i danskestrævet sitt.

Norigs ungdomslag

ved N. Gjelsvig, f.t. formand

Mótmælið frá Føroya ungmannafelag til donsku bløðini, endurgivið í Tingakrossi 24. september 1913:

Til offentliggørelse i den danske Presse er fra „høvuðsnevndini fyri tey føroysku ungmannafeløgini“ sendt nedenstaaende Er-klæring til Ritzaus Bureau:

„I Anledning af forskellige mindre velvillige Udtalelser, der fra visse Sider i den danske Presse er bleven den paatænkte norske Udgave af Robinson Krusoe paa Færøsk til Del, finder Hovedbestyrelsen for de færøske Ungdomsforeninger sig foranlediget til at udtale følgende:

Der foreligger ikke noget faktisk om, at den tiltænkte Gave: Robinson Krusoe paa Færøsk, er Udtryk for andet end den naturlige Fællesskabsfølelse, der ifølge Historien maa være og er mellem saa nærbeslægtede Folk som Færinger og Nord-mænd. Naar danske Blade imidlertid har søgt at give Udseende af at denne – som „Politiken“ skriver – „i og for sig smukke Tanke“ er „Led i en unaturlig nationalistisk Agitation“, „for derved at vise Sympati for den Kamp, som nogle Færinger fører mod det danske Sprog“ etc., da støtter de sig antagelig til, hvad fanatiske antinorske – og antifærøske – Blade i Norge har fundet det hensigtsmæssigt at udnytte ogsaa denne uskyldige Sag i deres lokale Partistrid til. At en Del af den danske Presse, i Stedet for loyalt at søge til den omstridte Gaves Ophav, foretrækker udelukkende at lade sig bestemme af ondsindet lokalnorsk Partisladder, geraader den ikke til Ære. Og ligesaa lidt geraader det et Blad som „Svendborg Amts Dagbl.“ o. liges til Ære at titulere den landskendte norske Professor Gjelsvik som „en Hr. Gjelsvik“. Sligt tyder hverken paa Viden om et nærbeslægtet Lands betydelige Mænd eller paa nogen ovevættes Høflighed og Takt.

Vi protesterer aldeles bestemt imod den Indblanding, der har fundet Sted fra danske Blades Side i et saa privat Anliggende som dette, at Foreningen „Norigs ungdomslag“ henvender sig til de færøske Ungdomsforeninger med et Tilbud om at skænke os et internationalt Værk som Robinson Krusoe paa Færøsk. Saa faatallig som færøsk Litteratur og saa ringe vor økonomiske Evne paa dette Omraade er, kan vi ikke forsvare at tilbagevise noget Tilbud, der vises os – uanset om fra norsk, dansk, tysk, engelsk eller hvilken Side – om Berigelse af vor Literatur. Og vi gad iøvrigt set, om et lignende Tilbud fra engelsk Side om Udgivelse af en færøsk Bibel t. Eks. – saaledes som der har været ymtet om fra „the scripture gift mission“ – vilde have faaet en lignende Medfart i den danske Presse.

De Forsøg paa Mistænkeliggørelse af de „norrøne Stævner“, som man i denne Forbindelse har fundet Lejlighed til, viser bedst den Mangel paa naturlig Taktfølelse og nationale [sic] Forstaaelse, de paagældende danske Blade lægger for Dagen overfor deres nærmeststaaende Frænder. Der har fra herværende Ungdomsforeninger været gjort Skridt til Samarbejde med lignende Foreninger i Danmark uden at der engang er indløbet noget Svar paa den skete Henvendelse. At danske Blade herefter fremdeles søger at stille de norrøne Stævner saavel som en færøsk Litteraturforøgelse som den hernævnte i et mistænkeligt Lys viser bedst, hvilken Modvilje, der fra dansk Side møder enhver Ytring af nordisk Fællesarbejde.

Hovedbestyrelsen for de færøske Ungdomsforeninger

Góðan mánað seinni, 29. oktober 1913, prentar Tingakrossur aftur tíðindi frá Føroya ungmannafelag:

Dansk Retfærdighed

Vi har modtaget følgende:

Av tí at „Tingakrossur“ fyri 24. septbr. frambar eina grein nevnd „En Protest“, ið send var til Ritzaus Bureau, skal eg sum formaður í Føroya ungmannafelag gera blaðið kunnugt við, at eg frá Ritz. Bur. havi fingið fylgjandi Skrivilsi:

„København K. d. 10. Oktbr. 1913.

Hr. Højskolelærer R. Rasmussen, Thorshavn.

Ved hoslagt at tilbagesende den med Deres Skrivelse af 20. f. M. fulgte Artikel, betitlet „Protest“, skal vi beklage, at vi ikke ser os istand til at udsende denne, da vi intet har haft at gøre med de Artikler i danske Blade, som den er Svar paa.

Ærbødigst

Ritzaus Bureau“

Rasm. Rasmussen

Aftan á hesi tíðindini frá formanninum í Føroya ungmannafelag, skrivar Tingakrossur hesar viðmerkingar:

Uden Tvivl vil de fleste af vore Læsere erindre den nævnte Protest, der var foranlediget af forskellige danske Blades taktløse og uberettigede Indblanding i et saa privat Anliggende som det, at Foreningen „Norigs ungdomslag“ har tilbudt at skænke Færinger et internationalt Værk, „Robinson Krusoe“, oversat paa færøsk. Da Ritzaus Bureau jo er – eller udgiver sig for at være – et upartisk Underretnings-Organ for den samlede danske Presse, henvendte de færøske Ungdomsforeningers Fællesforbund sig ganske naturligt til Bureauet for gennem dette at faa sin Imødegaaelse af de danske Angreb offentliggjort i Pressen. Nu foreligger svaret, der som man ser resulterer i en afgjort Nægtelse.

Skønt det jo ikke er første Gang, men nærmest kun en Bekræftelse af gammel Praksis, at man fra den danske Presses Side nægter de færøske Nationale Adgang til Forsvar og Retfærdiggørelse overfor den læsende Almenhed i Danmark, undgaar man ikke at forbavses over den mærkelige Begrundelse, Ritzaus Bureau giver for sin Nægtelse i dette Tilfælde. Ikke en, men sikkert adskillige Gange har Bureauet udsendt spaltelange agitatoriske Artikler fra antifærøsk Side, uden at Bureauet har haft det mindste at gøre med noget af det, der kunde tænkes at have foranlediget disse Indlæg. Saavel „Beklagelsen“ fra Bureauets Side over ikke at være i Stand til at udsende „Føroya ungmannafelags“ Protest, som Motiveringen deraf er følgelig lige intetsigende og forlorne.

Og særlig grelt fremtræder denne Bureauets ensidige Stilling set mod den Baggrund af ondsindet Agitation, der fra dansk Side udfoldes for at mistænkeliggøre og forhindre den omtalte Boggave, baade i og udenfor Danmark. Gang paa Gang modtager visse norske Blade forvrængede Meddelelser fra København om norsk Agitation paa Færøerne – hvoraf bl.a. Robinson Krusoe er et Udslag –, Meddelelser, der vel ikke direkte skyldes Ritzaus Bureau, men dog har sin Oprindelse i danske Pressekreds. Det norske Blad „Spegjelen“ skriver herom:

Maalstræv paa Færøyane

Vi hev lese i ymse av sosjalistblade vaare ei rotut melding fraa Kjøbenhavn, soleis:

„I færøiske blade rettes der i disse dage et sterkt angrep paa de norske maalmænd, fordi de driver agitation paa øerne, særlig gjennem utsendelse av bøker paa færøisk og derved forsøker at skape uvilje mot det danske maal. I denne forbindelse staar der i artiklerne, at man i Norge har meget imot det nye sprog.“

Dette er dansk tull. For de fyrsta er de berre eit slikt blad paa Færøyane, heimadanskblade „Dimmalætting“. For de andre kann ein ikke skape uvilje mot dansk ved at sende ut bøker paa færøysk. Ellers hadde longo Tyskarne send færøyske bøker ut yve Slesvik. Og tull nr. 3 er at „i Norge hev dei mykje mot det nye maal“; er de dansk eller færøysk som er „det nye maal?“

Norske blad burde ikkje spreide slike toskute meldinger fraa Kjøpenhavn, men heller fylgje noko betre med so dei viste kva som er rett og rangt. Vi trur ikkje noko norsk blad kann have imot at Norigs ungdomslag gjiv Færøy-bonna Robinson Kruso i ei færøysk utgaava. Og danskane turvte ikkje vone aa finne hjelpesmenn i Noreg til aa kverke færøysk maal.

Men elles skal vi her iste Færøyingane sjølv segje si mein-ing um sakja. I Færøy-blade „Tingakrossur“ 24. sept. er eit mot-mæle som „høvudsnevndin fyri tey føroysku ungmannafeløgini“ hev send til Ritzaus (telegram) Bureau i Kjøpenhavn. (Men vi trur so gjerne at de ikkje hev kome lenger, og at de derimot er utsend berre dei heimedanske meldingane).

Og Tingakrossur viðmerkir:

Den Spaadom, her udtales af det norske Blad, er gaaet i Opfyldelse: Medens al den Sladder, der kan tænkes at skade den færøske Sag og fælles nordisk Samarbejde villigt finder Optagelse i den danske Presse – ogsaa gennem Ritzaus Bureau – og ihærdigt udkolporteres til bl.a. norske Blade, undertrykkes systematisk enhver Ytring fra færøsk national side. Overfor ethvert Forsøg i den Retning paa at komme i Kontakt med den danske Almenhed er den danske Presse en lukket Mur.

„Vejen til gensidig Forstaaelse“ har længe været et yndet Slagord, naar Talen var om dansk-færøske Spørgsmaal og deres bedst mulige Ordning, men en Hovedbetingelse for denne gensidige Forstaaelse er da rigtignok, at der fra den stærkeres Side vises Vilje til Retfærdighed, til at skifte Sol og Vind lige. Den Form for dansk Retfærdighed, som i dette Tilfælde har ladet sig til Syne, er mindst af alt egnet til at skabe Forstaaelse og bygge Bro mellem færøsk og dansk.

Ikki bara stríðið millum norskt bókmál og landsmál men eisini støðan hjá sámiskum í Noreg varð drigin upp í Robinson-stríðið, sum sæst í hesum stubbanum í Dimmalætting 14. mai 1913:

Skoleforhold i Finmarken

Den nordligste Del af Norge hedder Finmarken; den ligger længere fra den sydlige Del af Landet, end Færøerne ligger fra København. Befolkningen i den Part af Norge er blandet, og bestaar af Nordmænd, Finner og Lapper. De to sidstnævnte Folk taler et helt andet sprog end Norsk, og det vil sikkert interessere en og anden at høre, hvorledes Nordmændene stiller sig i Skolerne til disse to Folks Modersmaal. Skoledirektøren for Finmarken har udtalt sig overfor Bladet „Verdens Gang“ om Sprogforholdene i Finmarksskolerne, og vi hidsætter følgende af den Samtale, Bladet har haft med Skoledirektøren:

„– Men er ikke ogsaa Sprogforholdene deroppe meget vanskelige?“

– Jo, det er sikkert. Og de lægger mangesteds Skolen svære Hindringer i Vejen. I Byerne er dette nu kun Tilfældet i Vadsø, hvor Finsken er noksaa almindelig. I flere Landdistrikter maa den norske Tunge kaldes eneraadende, men i mange Strøg har den en svær Kamp at bestaa med den finske og lappiske, og der findes de Bygder og kredse, hvor disse to Sprog behersker Stillingen fuldstændig, særlig i de Kredse, hvor Lapper og Finner er i Flertal. – At Skolens Opgave her er usædvanlig vanskelig, vil let skønnes. Og Lærernes Arbejde bliver slidsomt og enerverende. Udbyttet i en slig sprogblandet Skole maa nødvendigvis blive tarveligt selv under en forsvarlig Skolesøgning. Men er denne slet, maa Skolearbejdet blive næsten værdiløst. Ogsaa for Den norske Tunges Udbredelse og Herredømme i Landsdelen er derfor uomgængelig nødvendig, at Skolen udstyres saaledes, at den kan gøre sin Gerning paa forsvarlig Vis. De nationale Hensyn, som her spiller ind, bør tillægges den Vægt, som de i Virkeligheden har.

– Men vil ikke det finske Sprog blive ganske udryddet ved det „Fornorskningsarbejde“, som drives i Skolerne deroppe?

– Vi driver intet Fornorskningsarbejde, som tager Sigte paa at udrydde de fremmede Nationers Modersmaal, eller at fratage dem den særegne Kultur, som de maatte være i Besiddelse af. Hvad vi tilsigter er at hjælpe dem ind ogsaa i det norske Sprog-samfund, saa deres Livsforhold kan lettes for dem, og saaledes at de kan faa Interesse for det Samfund, de lever i og Kærlighed til det Land, som jo ogsaa er deres Fædreland. men vi kan selvfølgelig ikke tage Museumshensyn, og at det finske og lappiske Sprog i Tidens Løb vil blive trængt mere og mere tilbage, kan vi næppe forhindre.“

Til ovenstaaende ønsker vi ikke at gøre nogen Tilføjelse; det taler for sig selv, og viser enhver, hvorledes Nordmændene ser paa Skolens Opgave, der hvor der tales et andet Sprog end Norsk.

De enkelte Færinger, som har sværmet for større Tilknytning til Norge, vil kunne lære ikke saa lidt af den norske Skoledirektørs Udtalelser.

Framhald av hesari skriving speglast í Tingakrossi 26. november 1913:

„Dimma og lappabørnini“.

Det dansk-chauvinistiske – og antifærøske – Provinsblad „Østsjællands Folkeblad“, der er vort stedlige Fordanskningsorgans trofaste Støtte, bringer d. 12. ds. følgende Artikel til Bekræftelse af den opsigtsvækkende Historie om „Dimma og lappabørnini“. „Østsj. Folkeblad“ skriver:

„Norske Maalmænd har, som tidligere omtalt, paatænkt at forære færøsk Skoleungdom en Morskabsbog paa færøsk – hvilket maa opfattes som en Demonstration mod Undervisningen i det danske Sprog. Redaktør Skaalum henstillede i „Dimmalætting“ til Maalmændene i stedet for at tænke paa de norske Finner, hvis Sprog ikke har fjerneste Lighed med Norsk, men overfor dem ønsker man i Norge ikke at tage „Museums-hensyn“ og holder paa, at der bør læres saa lidt lappisk som muligt.

Denne Henstilling har vakt adskilligt Raseri i den norske Maalpresse.

Nu foreslaar „Dimmalætting“, at man som Gengæld for de norske Maalmænds Gave til de færøske Skolebørn fra Færøerne skal sende en smuk Børnebog paa lappisk til de norske Maalmænd med Anmodning om, at den maa blive omdelt til de stakkels Lappebørn, der hidtil har maattet nøjes med saa lidt lappisk som muligt.

Det er kun lidet troligt, at en saadan Gave vilde blive modtaget med Taknemlighed af Maalmændene.“

Tingakrossur (17. des. 1913) endurgevur tað sum „Spegjelen“ svarar til hetta:

Norska blaðið „Spegjelen“ skrivar:

„Museumshensyn“ kallar „Dimmalætting“ det, naar ein vil halda færøysk uppe. Bladet skriv:

„I Finmarken, hvor der tales et Sprog, der ikke har fjerneste Lighed med Norsk, ønsker man ikke at tage Museumshensyn, men holder paa, at der bør læres saa lidt lappisk som muligt.“

Det er vel sjølvsagt dette museumshensyn, som gjer at naar ein færøysk lærer let borni læra litegrand færøysk rettskriving, saa lyser lagtinget deira dette loglaus ferd. Skulde slikt faa verta gjort i ein færøysk folkeskule, vart ikkje færøysk snart nok museumsmaal /.../

„Dimmalætting“ er saa uppsett paa aa gjera museums-numer av færøysk, at dei ryk paa oss fyrdi me i „Finmarken ikke ønsker at tage museumshensyn“.

Som me helder ikkje gjer. Det er rett nok.

Men saa uppsett er bladet paa aa gjera svart til kvitt att det ikkje haattar seg. Naar me ikkje tek „museumshensyn“ daa let me sjølvsagt finnarne bruka sitt maal, ogso i skulen. Tok me „museums-hensyn“ so vilde me at „der læres saa lidt lappisk som muligt“!

No er sanningi som ein veit, at me just let deim læra finsk („lappisk“). Me held sert seminar til upplæring i finsk fyr lærarne i Finnmorki. Me held barneskulen paa finsk fyr alle deim, som berre vil.

Naar eingong sambandsmennerne slutter med aa rydja færøysk fraa folketunga, daa kan dei taka Noreg til fyredøme. Men daa kann dei ikkje taka „museumshensyn“. Og det kann henda det vert nokso trangt fyr deim aa vera sambandsmenner og.